Սկիզբը՝ նախորդ համարում
Լի Ցինչժաոն բառ առ բառ կերտում է ի՛ր ժամանակը, կանխորոշում ի՛ր տարածքային սահմանների անսահմանությունը, ի՛ր հայրենիքը: Լի Ցինչժաոյի պոեզիան ունի մի էական առանձնահատկություն ևս. նրա ցանկացած բառի մեջ ներկա է հայրենի աշխարհը՝ անկախ նրանից, թե ինչ թեմաներ է արծարծում գրողը: Հայրենիք է ներկայացնում՝ առանց հայրենիքի մասին խոսելու, ինչպես կխոսեն Աստծո մասին՝ խուսափելով նրա անունը անհարկի տալուց, բայց՝ հասկանալի, ըմբռնելի ու անթաքույց ակնածանքով: Ես կարծում եմ երկնային այս շնորհն է, որ դարերի հետ անընդհատ շունչ ու կենդանություն է պարգևում Լիի տողերին, որոնք «ձևել» է նա նրբատաշ հասպիսից, թանկարժեք այն քարից, որը մետաֆորային իմաստ է ստացել պոետուհու ամբողջ ստեղծագործության համար: Խնդրին հետաքրքիր մեկնաբանում է տվել անվանի գրականագետ Նատալյա Նաումովան: Նա գրել է. «Անգամ նրա գլխավոր ժողովածուի անունը՝ «Տաղեր նրբատաշ հասպիսից», մտածելու տեղիք է տալիս բարձրակարգ ոսկերչական արվեստի մասին: «Ես վերցնում եմ մարմարե մի մեծ կտոր և ազատում եմ նրան ավելորդություններից»,- ասել է Օգյուստ Ռոդենը Միքելանջելոյից հետո: Այսպիսի տպավորություն են թողնում նաև Լի Ցինչժաոի բանաստեղծությունները: Նրանք, կարծես, ազատվել են հասպիսի ավելորդ մասերից»:
Համաշխարհային իրականությունը հարուստ է հայրեներգության լավագույն նմուշներով, սակայն, խոստովանենք, որ քիչ չեն նաև բարձրագոչ, ճառային, հաճախ ծամծմված ու էժանագին թխվածքները: «Տաղեր» գրքում տեղ գտած գործերի մեջ իր էպիկական քնարականությամբ առանձնանում է «Մայրամուտի հրացոլքը ոսկե» տողով սկսվող բանաստեղծությունը, ուր պոետուհին իր բառապաշարի մեջ գրեթե աչքառու նորույթների չի դիմում, բայց կարողանում է խոսքը սխրանքի տանել, գրում է ոչ բանաստեղծական բառերով, ինչպես ասում են (ի դեպ, սա Լի Ցինչժաոյի արվեստին առավել բնորոշ գիծն է), բայց ամենասովորական, ամենահասարակ բառերը բանաստեղծականանում են նրա գրչի տակ: Ամպերը շողարձակում են հասպիսի նման, թեև սիրածն «առաջվա հանգույն» իր հետ չէ. այս տրամադրությունը տրամաբանորեն հանգեցնում է «սրնգի հեկեկոցին», «թոշնած սալորենու» տխրաձայն երգին և… պոետուհու տեսլականում հառնում է հարազատ հողը. «Լավն էր Յուանսաոն, մեղմ ու լուսավոր»: Ինչպես տառը չինարենում, այնպես էլ բանաստեղծուհու ամեն մի բառն իր մեջ ամփոփում է մի ուրույն խորհրդանիշ: Այս երևույթն իր մեջ դաս ունի: Բառը չպետք է դարձնել բարոյագիտության գաղափարների, թող ներվի, բեռնակիր, ոնց որ ոչ հեռու անցյալում անում էին «խորհրդային քնարերգության» շատ ներկայացուցիչներ՝ կոմունիզմի պայծառ արև, հոկտեմբերյան փայլ և այլն, դրանք հիմնականում վահան էին դառնում կամ զրահ, ինպես Սևակն էր ասում… Այսպես թե այնպես, դա ոչնչացնում է գրականությունը, դա ինքնապաշտպանություն լինելուց առաջ, ինչպես ցույց տվեց ժամանակը, ինքնասպանություն է: Մինչդեռ այսօր էլ շատ հաճախ բառի պոպուլիզմը քաղաքական դաշտից տեղափոխվում է գրական դաշտ՝ ենթարկվելով թեմատիկ մուտացիաների: Անկախության շրջանի գաղափարաբանությունն էլ, բերում է իր գաղափարաբանանմուշների պատշաճ կաղապարաձևույթները:
Լի Ցինչժաոյի երգերը՝ ավերված հայրենիքի տխուր հիշողություններով, հիշեցնում են Ներսես Շնորհալու (դարձյալ 12-րդ դար) անզուգական «Ողբ Եդիսիոյ» պոեմը. «Երբեմն էղաք մենք ըղձալի, բայց այժմ էղաք յոյժ եղկելի»: Անդրադառնալով ստեղծագործության գեղարվեստական բարձր արժանիքներին, ակադեմիկոս Լևոն Մկրտչյանը գրել է. «Կար ժամանակ, Եդեսիան նման էր ավետյաց երկրի»: Բայց թշնամիք այն վերածել են ավերակների՝ պանդխտության մատնելով կենդանի մնացածներին: Պանդխտության թեման հայերիս հարազատ է «էն գլխից», ցավոք: Հիշենք, թերևս, հայկական ժողովրդական բանահյուսության գոհարներից մեկը՝ «Տաղ ղարիպի».
Թողել եմ, եկել եմ մելքերս ու այգիս,
Քանի որ ախ կանեմ՝ կու քաղուի հոգիս,
Կռունկ, պահ մի կացիր, ձայնիկդ ի հոգիս,
Կռունկ, մեր աշխարհեն խապրիկ մի չունի՞ս:
Կորսված հայրենիքի վիշտը հանգիստ չէր տալիս բանաստեղծուհուն, և միայն երազներում է նա «ծանոթ ճամփով» կարողանում շտապել դեպի հայրենի Չանան: Եթե մեր ժողովրդական բանահյուսության մեջ «ղարիպը» անցնող կռունկին է դիմում` հայրենի ափերից լուր ստանալու համար, ապա չին բանաստեղծուհին դիմում է հայրենիքում այնքան սեր վայելող, «մտածող, հզոր» սագին.
Վերևում թևում է սագը միայնակ,
Կարծես երամից ետ է մնացել:
Շատ բան ունեի հաղորդելու նրան,
Բայց նրա ուղին ծանր է ու երկար:
Կամ՝
Վերից տխրագին ձայներ եմ լսում.
«Մնաս բարով, մեր հին բարեկամ»:
Սագերն են ինչ-որ տեղ երկնքում.
Հեռու երկրներ են չվում:
Պիտի ասել, որ, այո, Չինաստանն այն եզակի երկիրն է ամբողջ մոլորակում, ուր գործում է Չվող թռչունների հիվանդանոց, պարզ է՝ չինացիները նկատի են ունեցել այն հանգամանքը, որ քաղցրահամ ջրի լիճը (Պոյանհու) մշտապես տարբեր ծագերից շատ թռչունների է քաշում-բերում, իսկ նրանք և խնամքի, և սննդի, և բուժման խնդիրներ են մշտապես ունենում: Կարծում եմ, բանաստեղծուհու անթաքույց սերը թռչունների հանդեպ հենց ազգային սովորույթների ու ավանդների հետ խորը աղերսներ ունի: «Մեղեդի, Յույցզյաո» տաղում բանաստեղծի գլխավերևում կրկին թևերի ձայնն է. «Իմ գլխավերևում հպարտ ճախրում էր Զորեղ թռչունը, ամպերից վեր…»: Զորեղ թռչունը (Պեն), ինչպես ներկայացված է գրքի «Ծանոթագրություններ» բաժնում, առասպելական է, «նրա թևերի մեկ թափահարումը հաղթահարում է տաս հազար լի և բարձրացնում երկինք իննսուն հազար լի»: Պոետուհին օտար ափերում զրույցի է բռնվում անգամ երկնքի հետ՝ իր ներքին արժանիքները վերագրելով նրան.
Ու հարցրեց ինձ Երկինքը
Բարեգութ ու կարեկցագին,
Թե դեպի ուր եմ բռնել
Ճանապարհն իմ երկրային:
Գրեթե նույն ժամանակահատվածում Ներսես Շնորհալին գրեց իր տաղերն ու «Ողբ Եդեսիոյ» պոեմը: Շնորհալին՝ լինելով մեր «առաջին մանկագիրը», սիրված երգահան, շարականագիր, բազում շնորհներով օժտված անհատականություն, ով Նարեկացուց հետո «ամենաշատ սիրված գործիչն էր» մեր միջնադարում, համաշխարհային ճանաչման էր արժանացել դեռևս կենդանության օրոք, միայն «Հավատով խոստովանիմ» բանաստեղծությունը «թարգմանված կար 36 լեզուներով: Ի դեպ, այդ բանաստեղծությունը բարձր է գնահատել նաև Մաքսիմ Գորկին» (Լևոն Մկրտչյան): Եվ Շնորհալին, և Լի Ցինչժաոն բնապաշտներ էին:
Ցավը թեմատիկ առնչությունների է տանում, սակայն յուրաքանչյուր գրիչ միանգամայն տարբեր ու ինքնատիպ ձևով է բառավորում մարդկային անհուն վիշտը, «հարազատ երկրի արհավիրքները»: Ինչպես տեսնում ենք, Լի Ցինչժաոյի երգային քնարերգության մեջ ևս կա ծանր ու չբառավորվող մի ողբ՝ թե կորսված հայրենիքի ու սիրո, թե կրած մարդկային դաժանությունների համար, ողբ, որն անընդհատ ելք է փնտրում:
Հնարավոր չէ առանց հուզմունքի կարդալ պոետուհու տխուր սիրո և կարոտի երգերը: Օտար ափերում դեգերող ու գրեթե միանձնուհու կյանքով ապրող բանաստեղծուհու մտքի մեջ հայրենի «Չժունչժոուն է ծաղկուն», հիշում է անցած «օրերը՝ խաղաղ, անվրդով», հայրական տան աշխույժ կյանքն ու եռուզեռն ամենօրյա, տոնակատարությունները: Այս համապատկերում խամրում է հոգու ամենամշտադալար ծաղիկն անգամ.
Երգի ու գինու ընկերներն են եկել
Իմ ետևից: Կառքը սպասում է:
Բայց ես ուզում եմ
Միայնակ լինել,
Չեմ ուզում հիմա
Ոչ գինի, ոչ երգեր:
Ասում են՝ արվեստը, առավել ևս՝ գրականությունը հուշ է: Իսկ հուշը, ինչպես Վիլյամ Սարոյանն է գրում՝ երևակայություն է, որովհետև «ինչ որ հիշում ես, նման չի ճշգրտորեն քո տեսածին, և քանի որ քո տեսածը տարբեր է, քո հիշողությունը մի աստիճանն է երևակայության: Իսկ երևակայությունը վերհիշված իրականն է»: Հենց այդ «վերհիշված իրականությունն» է, որ հանգիստ չի տալիս բանաստեղծուհուն, հայրենական տան տեսիլքները վերապատկերվում են մեկ տառապանքի ու հիասթափության, մեկ հույսի նշույլներով, մեկ կարոտի գույներով…
Կյանքի ու աշխարհի ունայնությանը բախվելով՝ բանաստեղծուհին ավելի ու ավելի է մոտենում ինքն իրեն, ոճը դառնում է ավելի լակոնիկ ու սեղմ, ինչ որ տեղ՝ հատու, բայց մտքի մեջ՝ շարունակական («Ամեն ինչ կորավ: Գեղեցկությունն էլ»), խոսքն՝ առավել իմաստուն: Գեղանկարչականն ու թատերականը պոետական լեզվի մեջ համադրվելով՝ պատկերային խոսքի ինքնատիպ որակ են բերում. «Ավելի լավ է հեռվում, Մեկուսի, Վարագույրի ետևում, Լսեմ ծիծաղն ուրիշի»: Այդ ուրիշը հենց ինքն է: Բայց, ավաղ, անդառնալի անցյալում: Նա տեսնում էր ավելին, քան կարելի է տեսնել: Թվում է, հենց Լի Ցինչժաոյի մասին է ասված այս խոսքը. «Տաղանդը հասնում է մի նպատակի, որին ոչ ոք չի կարող հասնել, հանճարը՝ այն նպատակին, որը ոչ ոք չի կարող տեսնել» (Ա. Շոպենհաուեր):
Բանաստեղծուհու քնարերգության ամենատարբերիչ ու բնութագրական գծերի մեջ պիտի առանձնացնել ապրումի հոգեբանական անմիջականությունը, խոհի պարզությունն ու շարադրանքի ինքնատիպությունը, ասելիքի փիլիսոփայական խորությունը: Ահա, իմ խորին իմացմամբ, այս հատկանիշներն են, որոնք բարձր ժողովրդայնություն են հաղորդում նրա ստեղծագործությանը: Կարդալով Լի Ցինչժաոյի գիրքը՝ անմիջապես հիշում եմ հինգ հազար տարի առաջ գրված այն քերթվածը, որը համարվում է աշխարհում պահպանված ամենահին բանաստեղծությունը: Ինչպես նշում է անվանի գրականագետ Սեյրան Գրիգորյանը, բանաստեղծությունը «հայտնագործվել է Մեսոպոտամիայի Ուր քաղաքի պեղումների ժամանակ».
Դժբախտ ժամանակակից մարդ.
Նա մեն-մենակ թափառում է
Կեղտոտ քաղաքի աղմկոտ փողոցներով:
Նրա գլուխը պայթում է ծանր ցավից:
Նա արդեն չի լսում ձայնն իր Աստծու,
Որ լռության մեջ երգում է նրա համար:
Որպեսզի հասնենք ինքներս մեզ, գնում ենք դեպի վաղնջական ժամանակներում գրված այս տողերն ու մեզ գտած՝ վերադառնում: Անշուշտ, շատ կարևոր է, որ խստորեն պահպանվի խոսքի անկեղծությունը, հեղինակի ոչ բանաստեղծելու, այլ պարզապես ինքնաարտահայտման անմիջականությունը, պատկերների հստակությունն ու շարադրանքի անկողմնակալությունը: «Նրա գլուխը պայթում է ծանր ցավից» տողն ասում է ավելի շատ բան ժամանակի, ապրելակերպի, մտածումների և այլնի մասին, քան կարող է դա ներկայացնել մի ամբողջական գիրք: Ավելին, վեց տողի մեջ ընդգծվում է հեղինակի կերպարը, որը շատ կարևոր ու էական է այս պարագայում: Եթե խոսքի մեջ, մանավանդ՝ գեղարվեստական, խոսողի դեմքը չես տեսնում, ուրեմն՝ ասելիքը վրիպում է ու տեղ չի հասնի: Իսկ խնդրո առարկա բանաստեղծությունը, տեսեք՝ որտեղից-որտեղ է եկել: Սա հենց խոսում է արժեքային այն համակարգի մասին, որը հատուկ է ժողովրդական ստեղծագործություններին: Գրականությունից բազմաթիվ օրինակներ կարելի է բերել, բայց թեկուզ միայն մեր ժամանակակիցներ Մաթևոսյանի, Շուկշինի անուններն էլ բավական են, որպեսզի մեկ անգամ ևս համոզվենք անվիճելի ճշմարտության մեջ:
Չինացիների քաղաքակրթությունն աշխարհում ամենահնագույներից մեկն է: Նրանց առաջին գիրքը՝ «Շիցզին» («Երգերի գիրք») աշխարհ է եկել «դեռևս մեր թվարկությունից առաջ՝ 11-10-րդ դարերում»: Բնական է, ի սկզբանե փիլիսոփայություն հասկացության մեջ մտնում էին և գիտությունը, և արվեստն ու գրականությունը, և մշակույթն ու դպրությունը…Իսկ գրականությունը ներկայանում էր որպես բանահյուսություն: Լի Ցինչժաոյի ամբողջ ստեղծագործությունը չինական ժողովրդական բանահյուսության լավագույն գծերի ու ավանդների ամենացայտուն մարմնավորումներից է: Որքան ավանդական, այնքան էլ այն նորարարական է: Եվ սա քնարերգության զարգացման գլխավոր օրինաչափություններից մեկն է:
Բանաստեղծուհու գրեթե բոլոր երգերը պատկանում են չինական քնարերգության «Ցի» կոչվող ժանրին: «Բավական է ասել,- գրում է գրականագետ Վ. Երյոմինը,- որ միջնադարյան Չինաստանի ութ մեծ գրողներից վեցը ներկայացնում են Սունի դարաշրջանը: Դա դարաշրջան է, այսպես կոչվող, Ցի դասական երգերի ժանրի, որոնք շարադրվել էին բանաստեղծությունների տեսքով՝ երկար տողերով, բացարձակապես բարդ ռիթմիկական պատկերով: Ի տարբերություն Տանի շրջանի որոշակի չափի մեջ խիստ չի արտահայտված Շի ժանրի բանաստեղծությունների: Այստեղ պիտի հասկացության մեկնությանը մոտենալ որոշակի նկատառումներով, որովհետև չինական այբուբենի յուրաքանչյուր տառ հիերոգլիֆային իր արտահայտության մեջ ընդգրկում է մի ամփոփ միտք, երբեմն, ինչպես ասում են՝ տարբեր իմաստներով, ասենք՝ «Ցի» հասկացությունն ունի երկնքի էներգիա ու այլ իմաստներ ևս: Ես հանգել եմ նման եզրակացության: Բայց ավելի լավ է մեջբերենք «Չինական մտքի և մշակույթի հիմնական հասկացությունները» գրքից (առաջին մաս) մի հատված, ուր մեկնաբանվում է այդ եզրույթը. «Ցի-ն (էական ուժ) ունի նյութական գոյություն՝ անկախ սուբյեկտիվ գիտակցությունից. այն բոլոր ֆիզիկական առարկաների հիմնական տարրն է: Այն նաև կյանքի և ոգու ծննդի և գոյության հիմքն է: Ի լրումն դրա, որոշ մտածողներ բարոյական հատկանիշ են վերագրել ցիին: Ցին մշտապես շարժվում ու փոփոխվում է և չունի որոշակի ձև: Նրա կենտրոնացումը ծնունդ է տալիս առարկայի, իսկ անհետացումն ազդարարում է այդ երևույթի վախճանը: Ցին ներթափանցում է բոլոր ֆիզիկական էակների մեջ և նրանց շրջապատ: Որպես փիլիսոփայական հասկացություն՝ տարբերվում է նրանից, ինչ սովորաբար ցույց է տալիս ցի բառը (), որ բառացի նշանակում է օդ: Չնայած հեղուկ կամ պինդ վիճակում իրերը տարբերվում են օդեղեն վիճակից, հին չինական փիլիսոփայության տեսանկյունից նրանց ձևավորումն ու գոյությունը ցիի կենտրոնացման արդյունք են»:
1. Տպագրված է կրճատումներով
«Եղիցի լույս»
Թիվ 10-11 (189-190) 2018
