-Ապրել եք մի ընդգրկուն ժամանակ, այն ինչպե՞ս իմաստավորվեց Ձեր գրողական ընկալումներում: Մի կողմ թողնենք Ձեր արձակը, որը քիչ թե շատ գնահատվել է, դառնանք բանաստեղծությանը, ինչն այդպես էլ մնում է անարձագանք:
Իրոք, կատարյալ լռություն էր թե հարցազրույցներում, թե այլ անդրադարձներում, միայն Կիմ Գաբրիելյանն է թեև թռուցիկ, բայց անկեղծ ու իմաստալից խոսք ասել առաջին՝ «Թախծոտ մեղեդի» ժողովածուիս մասին: Նշածս լռությանը դառնալը իմ գործը չէ, ավելի ճիշտը իմ պոեզիայի սեփական քննությունը կլինի, ինչն էլ պիտի արվի ամենայն պատասխանատվությամբ, որպեսզի բարձրաճաշակ ընթերցողը հարգանք տածի հեղինակիդ նկատմամբ, իսկ չընկալողը ինչ ուզում է թող ասի: Չհավելելով եղածը, բայց համեստորեն էլ չնսեմացնելով արժեքը՝ այս սկզբունքով: Հեշտ բան չէ 170 բանաստեղծությունը+102 քառյակը դատել այնպես, որ պարզերես մնաս նախևառաջ ինքդ քո խոստումում: Սա այն դեպքը չէ, երբ գրախոսություն է գրվում մեկի ժողովածուի մասին, գրախոսը մեկ-երկու ստեղծագործություն վկայելով՝ արտահայտում է սեփական գիտուն թե թյուր կարծիքը: Լրագրային սուղ ծավալում այս գրությունն էլ գրեթե նույնը չէ՞:
Բայց նախ՝ «մի ընդգրկուն ժամանակը» ինչը ապրած երկար տարիքն է, մտածել է տալիս. Այն պիտի ներառեր ոչ երևի գիրք-հատոր: Ուրեմն ստեղծելու ներուժդ այդքանին է զորեղ:
Քչագրությունը գրողի համար կարմրելի չէ, եթե նա ունի իր բարձրաճաշակ ընթերցողին: Իմը ինձ հետ է եղել՝ լինի նա հանրության որ շերտից: Ավելին՝ չեմ ունեցել գրածս խոտանողին, եթե նույնիսկ անհաղորդ է եղել բարձրին: Տասնամյակների քչագրությանս ընթացքում ոսկե մի հնար եմ վաստակել. Տառ-տառ հետևում էի բառի, տողի, մտքի որակին: Մեր լեզուն վարձատրում է, եթե տքնաջան որոնում ես ուզածդ նրանում: Հաջողության ատաղձը կատարյալ հայերենն է, առանց որի գրածդ քոնը չի լինի: Լեզվական կատարելությունը միայն քերականական ճշգրտությունը չէ: Կառուցիկ տողը հոգու ելևեջումը պիտի հնչեցնի: Հետևապես՝ ինքնավստահ եմ, որ բանաստեղծությունս բարձրարժեք է, հայ դասական պոեզիային միտող: Ահա.
Կամաց գնա, խոնջացել եմ, ժամանակ,
Ոտքս ծանրած, միտքս հոգնած ու խառնակ,
Ո՞ւր ենք գնում անպատասխան ու անգետ
Հավերժական անշեղ երթիդ՝
առա՞ջ, ե՞տ:
Թե որ պահ մի անզիջում ես ու
անկանգ,
Ու ես անզոր՝ հևք առնելու, շունչ ու ջանք,
Ի՞նչ է հուշում Աստված՝ տոկա միշտ առաջ
Ժամանակի ոլորանում՝ աննահանջ:
Ո՞ւր հասցրիր շնչավորիս ուժասպառ,
Ինքդ ո՞ւր ես ճեպով սուրում խելագար,
Անհանգրվան անհայտությո՞ւն քո խավար:
Անմեկնելի, անխղճահար ու աննյութ,
Բայց ճշտադատ, անհաշտ վարքին մեր այս մութ,
Ինչպե՞ս է, որ հավերժ կարգում ու ճշտում,
Բայց թողնում ես մեզ անվերծան մեծ վշտում…
Գրող մարդուն բաժին հասած ժանամակը նրա ընկալումներում ի վերջո վերածվում է հոգու անհաշտության մեծ ժամանակի հետ՝ պատճառելով անվերծան ցավ: Այսպես անհաշտության ընկալումը հեղինակին մղեց խորունկ-խոհուն սույն բանաստեղծությանը: Անվերծան մարդկային ցավը պիտի գրառվի բանաստեղծի կողմից: Կրկնակի քիչ ապրած Չարենցը չի հեգնի քեզ, եթե գրածդ, իրոք, բանաստեղծություն է:
Իմ բանաստեղծական տարածքը ծննդավայրս է: Զարմանալիորեն ընկալված եմ, թե Արցախի այս անկյունը Աստված երևի վեցօրյա արարչությունից հետո պահել է իրեն և հանգիստ խղճով շնչավորել՝ ինչպես դեռ առաջին պատմվածքներիցս մեկում՝ «Տկողնուտում» եմ գրել: Այն ուրույն եզերք է՝ բոլոր բարեմասնություններով՝ բազում պատմական հուշարձաններով, Գտչավանքով, իշխան Աբու-Մուսեի զորանոց-բերդով, ձյունապատ լեռնագագաթներով, սրանց սնած Իշխանագետով, որը գրածներումս ազատվեց Ղուրուչայ անունից և վերադարձվեց հանրությանը: Եվ անտառ-անտառ՝ գնացած փաթաթված լեռների պարանոցներին: Երևի 5-6 տարեկան էի, երբ նայում էի այս արարչությանը, մնում զարմացած, թո ոնչ է այս ամենն այսպես: Եվ երևի այդ հմայվածությունն էր, որ սրտում անթեղվածից զատվելով 67 տարեկանում, տառադարձվեց սրան.
Լույս առավոտի պարզ ցնծություն էր,
Լեռների կապույտ անրջություն էր,
Մի կտոր հացի երջանկություն էր:
Աղքատություն էր-մարդկայնություն էր,
Ցավ ու խեղություն-պարզարտություն էր,
Խռովք ու տրտունջ, բայց հաշտություն էր,
Հաշտ ու հարազատ չարքաշություն էր:
Չարության վերջը զիջողություն էր,
Մարդ ու բնություն – հավերժություն էր,
Աշխարհը բարի հիշողություն էր:
Բանաստեղծի ներշնչանքը անվերջ է ակունք առնում մանկության ընկալած-ներից: Առնում ու ապրում է կյանքի ողջ ընթացքում: Ահա երկինք ճախրած նրա տենչը, որը թվում է իրական հեքիաթ է պատմում ընթերցողին.
Մանկուց ընտրեցի աստղ երկնքում,
Աղոտ ու անշուք աստղն իմ փոքրիկ,
Հեռո՛ւ իր ծիրում կայծում էր անքուն,
Ինչպես երազից պոկված պատառիկ:
Կարծում էի այն շող-շքեղները
Բաժինն են վաղուց աշխարհի մեծաց,
Ինձ վայել կգար երկնքի ծերը,
Ուր լուռ հանգչում էր բախտս մոլորված:
Ապրեցինք անմասն մեծ տիեզերքից,
Ինքն անհայտում, ես՝ խոտոր ճամփորդ,
Գահություն, սակայն, նա իր եզերքից
Նայում էր միշտ ինձ՝ իմ գոյին հաղորդ:
Հոգսից խաղաղված լուռ գիշերներին,
Երբ հանգչում էին կյանք ու
տառապանք,
Զրուցում էինք տենչով մի վերին,
Փոխանցում իրար հույս ու
կարոտանք:
Միայն թե, Աստված, երբ չեմ լինի ես,
Սուզված կլինեմ մշուշն իմ բաժին,
Մնալով նրան հավիտյան անտես,
Ի՞նչ է լինելու մենավոր աստղին:
Կաթիլ մի արցունք նրա պաղ աչքից
Ծորալու է առ շիրիմն իմ անհայտ,
Ո՞նց է հասնելու ինձ այդքան հեռվից՝
Որպես իր կարոտ-ցավին սփոփանք:
Մարդու-աստղի այս զգացական հարազատությունը կերտել է բանաստեղծությունը, որը ես կդասեի հայ քնարերգության լավագույների շարքում: Այն մտքի թռիչքով որսված ասելիքի, փոխադարձ կարոտանքի ու խղճահարության, լեզվական անթերի արտահայտչականության, ոգեղեն դրամատիկ ավարտի ներդաշնություն է:
Ոչինչ այդ հյուսվածքում օտարելի ու հավելելի չէ, այն ցնորական «պատմություն» է՝ մարդ-անհատին երբեմն պարուրող: Միշտ է նկատված, որ բուն բանաստեղծականը չբռնվող, չվերլուծվող հնչյուն է՝ բխած հոգու խորքից: Այն Պագանինիի «կապրիզներն» են կամ Սեն-Սանսի «Ռոնդո-կապրիզիոզոն»՝ արտահայտված թվում է նույնքան անմեկնելի բառուբանով: Ստեղծարար բառն է: Բանաստեղծ-«հերոսը» անշուք-աղոտ աստղին է ընկել գիտենալով, որ այն «շող-շքեղները» վաղուց աշխարհի տերերինն են լինելու: Ինքն ուրիշ է, իր տենչալին հեռու պիտի լինի, աստղ է, նրանցը՝ ունեցվածք: Մարդկային կարճ կյանքի զգացման մեջ «հերոսը» ծանր մտորման մեջ է՝ թե իրենից հետո «Ի՞նչ է լինելու մենավոր աստղին», նաև՝ թե ո՞նց է իր անհայտ շիրմին հասնելու աստղի աչքից ծորած արցունքը: Փոխադարձվող ցավ է:
Բանաստեղծները միշտ են բռնված եղել համաշխարհային վշտի մտահոգու-թյուններում: «Եղերերգ»-ից.
Հոգիս դառնագին զգում է՝ մի օր
Համայն աշխարհը խռով ու մոլոր
Կանգ է առնելու, էլ չի կերտելու,
Խորհուրդը խորին էլ չի սերտելու…
Ստեղծագործողի ցավը.
Բա Արծվատափում հորթուկը խփված,
Լալով դեգերով կխտա՞րը, Աստված,
Բա կռունկների չվող երա՞մը
Ո՞ւր է իջնելու, որ հասնի ժամը…
Զգում է հոգիս՝ բանաստեղծները
Էլ չեն բաղձալու ջինջ բարձունքները,
Մենավոր կանգնած արտերի եզրին՝
Չեն շշնջալու տխուր հասկերին…
Ցավը ամեն ինչ է ներառում: Այս բանաստեղծությունն էլ անիրական-ցնորականի զգացում է, բայց ո՞վ կասի, որ այն մեր հոգին ամեն պահ պարուրող առօրյա աշխարհի անկատարության շունչը չէ: Հայրենի բնապաշտական ներշնչանքով էլ լինի ծնված ստեղծագործությունը, միևնույն է, ի վերջո հանգում է հոգու վերին ելևէջումներին:
Մեծ բանաստեղծները անցավ շղարշով չեն պանծացրել Աստծո աշխարհը, որը միշտ է հասանելի անհասանելի մնացել նրանց ստեղծագործող մտքից.
Ապրած հոգսերից, կրած վշտերից,
Մոխրացած տենչ ու երազանքներից
Սիրտս չի նվում…
Անհուշ օրերից, խաթարումներից,
Բախտիս անառկայծ ոգորումներից
Միտքս չի մթնում…
Մի տագնապ միայն պատել է ոգիս,
Մի շող է մարում անեղծ ծալքիս մեջ.
Աշխարհ, շնորհած պարզ էությանդ
Կամ ես չեմ հասնում, զուր շռայլվում եմ,
Կամ ինքդ, ինքն զուր խանգարում ես…
Ինձ թվում է, որ եթե այս ամենն այսպես չլիներ, բանաստեղծությունն ո՞ւր կմնար: Բայց նաև կա առեղծվածի ընկալման «պատասխան» երկմտանքը.
Անբառ մի տող կա մեր էության մեջ,
Դարե՞ր երկնում ենք նրա խոր հունչը,
Դարե՞ր արարում նրա մեծ շունչը,
Այրվում չըմբռնվող խորհրդից անշեջ:
Լինում է շողք է առնում խոր խորքից՝
Արիանում ենք ելնող աստղի պես,
Տիեզերքը ջինջ բացում է հանդես,
Կանչեր ենք տալիս միմյանց կարոտից:
Լինում է աչք ենք ածում մեր ներսը՝
Խոստում ու բառեր փնտրելով նրան,
Աղոտանում է կանթեղի նման,
Ունայնացնում մեր սին աղերսը:
Աստված իմ, ո՞րն է խաղի իմաստը,
Թիթեռը պիտի չըմբռներ հուրը,
Առեղծը պիտի չբացե՞ր դուռը,
Որ անհա՞յտ մնար տենչերի ափը…
Իմ բանաստեղծությունն ամենուր է, տարիքն առած ստեղծագործողին կանչում է Ղահրունց պապական Սարի արտ բարձունքը վերջին տեսակցության-հրաժեշտի.
Հոգնած է ելնում, էլ չի անրջում,
Այլև չի տենչում բարձունքից անդին…
Միայն առջև է նայում, նվաղում՝
Մինչև բարձունքը դեռ շա՞տ է մնում:
Մեկ այլը՝ «Գնալու եմ Հարոս», հուսալքված հեղինակին ոգեկոչում է.
Մեկ էլ հիշում եմ, որ մի օր ախր,
Թև եմ առնելու, հիացքը ու ճախրը՝
Իմ Հարոս լեռան լանջը թռչելու,
Երկնի լազուրից ոգեկոչվելու…
Ա՛հ, ե՞րբ եմ, ե՞րբ եմ այնտեղ լինելու,
Իմ լեռան լանջին ապավինելու:
Մանկության մի օր նա մոլորվել-մնացել էր Իշխանաձորի մութ անտառում, լալիս էր անզոր ու անձուկ, երբ մեկ էլ երկնքից ծորում, շաղք է արձակում իր այն հարազատ աստղը, և մոլորվածը գտնում է դեպի տան կածանը: Այսպես քո բանաստեղծությունը քեզ ճամփորդ դարձրած՝ ուղեկցում է հայրենի երկրի ու երկնքի հմայքներ՝ հոգու ուրախ-տխուր ելևէջումներով: Բանաստեղծությունը պատրանքի թևով ստեղծագործողին կանչում է հեռու անծանոթ մի աշխարհ.
Գնում եմ այնտեղ ու անվերադարձ,
Ի սեր Աստծո, մի հարցրեք՝ ո՞ւր,
Երգիս թրթիռը կմարի հանկարծ,
Հոգուս խորանը կմնա թափուր…
Բայց հեղինակը խոստանում է.
Երգս կհյուսեմ տենչերից ձեր նույն,
Շողքս կարձակեմ ձեր
կարոտանքում…
Միայն մի հարցրեք՝ ի՞նչ աշխարհ է դա,
Ինքս էլ չգիտեմ, բայց իմն է միայն…
Ուրեմն, բանաստեղծություն է քեզ հուշում քո երկիրը, եթե այն քո սիրո զրույցներում է՝ մարդկայնացված, որպես հարազատ տուն ու օջախ՝ միշտ հայրենի, հայերեն:
Իմ բանաստեղծությամբ մի անգամ էլ համոզվեցի, որ հայերենը ստեղծագործության լեզու է: Բայրոնն ինչո՞ւ էր ապշած մեր լեզվով, որով ըստ նրա խոսել են աստվածները: Մերը ուրիշ է, նման չէ այլ մի լեզվի: Եզակին է միշտ զարմանալի, հառնած խոր հնադարից, այդքան կատարյալ, մանավանդ Եվրոպայից հեռու:
Վերընթերցելով գրածներս և ըստ իս իմաստավորելով մի քանիսը դրանցից՝ զգում եմ ծանր շունչ: Դժվար է լինել լավ հայ բանաստեղծ: Ամե՞ն ինչ է ասված. և՛ այո, և՛ ոչ: Ուրեմն, ստեղծագործիր: Առավել դժվար է այսօր, երբ համայն աշխարհը վաղուց հետևում է թողել ավանդական-դասականը: Հանգն ու վանկը ժպիտ ու հեգնանք են պատճառում մոդեռնի, հետմոդեռնի տերերին: Նրանց ստեղծածին քիչ թե շատ ծանոթ, որով հեղեղված է նաև մեր հայ միջավայրը, այնուամենայնիվ ընտրեցի հին փորձված կածանը, որը եթե հաջողեիր, չէր մամռոտվելու Պուշկինի ասած: Գիտեի, որ հրաշագործ չեմ լինելու, բայց երբ մտածում ես, որ եթե դարավոր հանճարեղից «ձանձրացել» են, ի՞նչ է լինելու նոր կոչվածի հետ, ինչը սկիզբ է առնում, ասենք, Թովմաս Էլիոթից, ում պոեզիան այսօր ընթերցող կա՞, հենց Նոբելյանը կրողի: Մեզանում Վարդան Հակոբյանը մինչ ինքը եղածից դեռ պատանի հրաժարվեց, գնաց այլ ուղիով: Նա մեր պոեզիայում ստեղծեց նոր մթնոլորտ՝ ավանդական թե այլ, բայց ընթերցողի ուզած նորը: Եվ նրա վաստակը կանչ եղավ շատերի համար: Ժամանակն էլ ճշտադատ եղավ նրա նկատմամբ:
Այն, ինչ արել եմ, հավանում եմ որպես բարձր արժեք, եթե նույնիսկ չի նկատվում: Այն արժանի տեղ կարող է գրավել անցյալի լավագույն բանաստեղծների ստեղծածի կողքին: Անտեսվածն էլ վաղ թե ուշ հայտնվում է հանրությանը: Իմ ավանդականը հին ձևի մեջ նոր խոսք է՝ հար և նման միայն ինքն իրեն:
«Եղիցի լույս»
Թիվ 3 (193) 2019
