Վարդան Հակոբյան / Պատկեր. առարկայականությունից դեպի տրամաբանականը, կամ՝ ժամանակի և տարածության տարրալուծումը բառի մեջ

– 1 –
Գեղարվեստական գրականության եւ գեղագիտության բնագավառներում /թե հայրենի եւ թե համաշխարհային իրականության մեջ/ կատարածս երկարամյա ուսումնասիրություններն ու գիտահետազոտական որոնումները, իհարկե՝ հնարավորության սահմաններում, իմ սկզբունքային մոտեցումներում, ընդհանրապես՝ արվեստի ու արվեստագետի մասին, ամրագրել են անհերքելի մի ճշմարտություն, որն ունի պարզ, բանաձեւային շարադրանք, այն է՝ լավ գրողը չի կարող վատ մարդ լինել, ինչպես որ վատ մարդը չի կարող լավ գրող լինել։ Ինչո՞ւ խոսքս սկսեցի նման դիտարկումով։ Բանն այն է, որ բոլոր ժամանակներում էլ հասարակության մեջ հաճախ այդ երկու հասկացությունների միջեւ, մեղմ ասած, ջրբաժան է դրվել, դրանք երբեմն ներկայացվել են տարանջատ ու իրարամերժ ըմբռնումներով։ Թումանյանի մարդկային բացառիկ գեղեցիկ ու վեհ նկարագիրն ու նրա գործը /նաեւ՝ ոչ գեղարվեստական/ մեկ անգամ եւս հաստատում են, որ մեծ միտքն ու մեծ հոգին առանց մեկը մյուսի լինել չեն կարող, ավելին՝ պայմանավորված են իրարով։ Եվ միանգամայն բնական է, որ հայ մարդուն բնորոշ բոլոր լավագույն հատ-կանիշներն ու գծերը Թումանյանի մեջ խտացված ձեւով ներկայանում են իբրեւ ընդգծված ազգային արժեք, այլ ձեւակերպմամբ՝ հայկական ժողովրդական։ Հետեւապես՝ մենք որքան գնում ենք դեպի Թումանյան, այնքան ավելի ենք մոտենում ինքներս մեզ, որքան հեռանում ենք Թումանյանից, այնքան ինքներս մեզանից ենք հեռանում։ Թումանյանը ժողովուրդն է այլևս, և եթե առաջնորդվենք Պ. Սևակի տրամաբանությամբ՝ «լավագույն թումանյանագետը Թումանյանն է», ստացվում է, որ Թումանյանը նաև մեր լավագույն… ժողովրդագետն է։
Հանրահայտ իմաստությունն ասում է՝ մարդ «կազմված» է լինում այն գրքերից, որոնք նա ընթերցում է։ Եթե այդպես է, իսկ դա կասկածի տեղ չի թողնում, ուրեմն, մեզանից յուրաքանչյուրի բաղադրության մեջ ամենից շատը Թումանյանն է։
Ինչո՞վ է բացատրվում Թումանյանի բացառիկությունը։
Նախ՝ գրողի յուրաքանչյուր բառ նրան ոչ միայն մոտեցնում է մեզ, այլև դարձնում է մեզանից մեկը՝ սկսած «Հոգուս հատոր» բանաստեղծությունից, մինչև վերջին տողն ու, հազար ափսոս, կիսատ մնացած հանճարեղ «Հազարան բլբուլը»։ Եվ մեր վեհացում-վսեմացումն է դա։
Ապա՝ Թումանյանը չի ասում՝ «Ի սկզբանե էր բանը», այլ այն դարձնում է ի սկզբանե։ Թումանյանի բերած նորույթը այն չէ, որ ասում է՝ «Բառը աշխարհ է», մանավանդ, որ իրենից առաջ էլ դա հանրահայտ «Ուլիսես»-ում Ջեյմս Ջոյսն ասել էր, այլ այն, որ բառը դարձնում է անկրկնելի ու բոլորովին նոր, նմանը չունեցող աշխարհ։
Բանաստեղծի «հզոր հոգին» բարձրից, այսինքն՝ անարատ ու անբիծ զգացումների վեհարանից, կամենում է նայել «աստծո աշխարհքին» /«Բարձրից»/: Եվ ի՞նչ է տեսնում այնտեղ՝ «հայրենիքներն անձուկ»,«ուտում են ամենքն ամենքին, Ամեն հայրենիք՝ իրեն զավակին, Եվ իր պաշտողին՝ ամեն մի աստված, Եվ կյանքը տանջանք, ցավ համատարած»: Խորը դրամա է ապրում պոետը, հայտնվում վշտի ու ողբերգության մեջ, ուր և ծնվում է բաղձալի երկրի գաղափարը, տեսլականն այն «աշխարհքի», որ ինքը պիտի ստեղծի՝ այնտեղ «շնչելու շունչն աստվածային»: Ու տիեզերքում «հաշտ ու խաղաղ մարդկություն» փնտրող հոգին փրկության խարիսխ է ձգում բանաստեղծի մեջ.
Անպատում վշտով վերստին նայեց
Իմ էս մեծ սրտին՝ աշխարհքից էլ մեծ—
Անսահման աշխարհք, և սեր ընդհանուր,
Եվ մարդը ուրախ, և երգ ամենուր…
Իրական աշխարհը տեղի է տալիս հոգևորի առաջ, և բանաստեղծի կերտած պատկերը առարկայականությունից անցնում է էութենականին, նյութականից՝ աննյութա-կանին ու ոգեղենին, որոնց և մշտապես հետամուտ է գրողի միտքը: Իրը վերաճում է իրավիճակի, նյութը հաղթահարվում է, խորքում՝ անլուր ողբերգություն, ցավ ու, այդ ամենի հետ միասին՝ հեգնախառն, անսահման տխուր լույս.
Ահա շիրիմն…իմ ընկերն էր…մի սովորութք ուներ նա,
Գիշերն արթնում, լույսն էր վառում, նստում՝ ժամը իմանա…
Հե՜յ, ի՞նչ անմիտ խոսք է էսօր ժամը կողքին էս շիրմի…
Հե՜յ, անուշ ջան, ի՞նչ ես հարցնում՝ ժամը քանիսն է հիմի…
Նովելային մի փոքրիկ պատումի մեջ բառերն անգամ իրենց իմաստային ճառագումներում չեն երեւում, մնում են ասելիքի «ետեւում»՝ ժամի մեջ ներառելով կյանքի եւ մահվան մութուլուսի «անհեթեթությունը»։ Պատկեր-գործողությունները փոքրիկ քերթվածում հաջորդում են մեկը մյուսին։ Ծանր ապրումների ու հուզմունքի գերլարված իրադրություն, տվայտանք։ Ընդհանրապես պիտի նշել, որ Թումանյանի ստեղծագործություններում, իսկ դա բացատրվում է նրա ժողովրդական մտածողությամբ, գերիշխում են պատկեր-գործողությունները, որոնք եւ դրամատիզմ են հաղորդում նրա մտածողական-գեղարվեստական ամբողջ համակարգին։
Ինչպես շնաճանճի մի բուն
Քանդես, թողնես,
Էն ճանճի պես
Ամբողջ գյուղով օրդու կապում,
«Բուհ» են անում, դուրս են թափում
Ամեն մինը առած մի բան․
Որը ձեռին մի հրացան,
Որը եղան, ցաքատ կամ սուր,
Որը թի, բահ, որը շամփուր,
Որը կացնով, որը փետով,
Որը ձիով, որը ոտով,
Որը անգիտակ, որը բոբիկ—
Դեպի դուշման գյուղը մոտիկ։
(«Մի կաթիլ մեղրը»)
Բառը երևույթ է. դավանանքային այս մոտեցումը Թումանյանի գեղագիտական սկզբունքների առանցքում է: «Բանաստեղծի համար,-ընթերցում ենք Պուշկինի մասին ասված նրա գնահատանքի խոսքում,-մի բառը մի աշխարհ է, և մեծ նշանակություն պիտի տա բանաստեղծը բառին»:
Ավելին, Թումանյանի բառը որքան բաց է աշխարհի առաջ, նույնքան էլ փակ է, ինչպես հեքիաթային այն աղբյուրը, որն իսկույն ցամաքում է, երբ անարժան մեկն ուզում է խոնարհվել նրա ակին: Բանաստեղծի բառը ոչ միայն աշխարհ է, այլ նաև հավերժալույս դուռ, որ բացվում է անսահմանի վրա։ Մենք մեր ուսումնասիրության մեջ կփորձենք «գաղտնազերծել» թումանյանական բառի պարզության առեղծվածները՝ այդ համապատկերում ներկայացնելով գեղարվեստական պատկերի գլխավոր հատկականությունները, առարկայականից դեպի տրամաբանական-էութենականը տանող նրա մտակառույցների ներքին շարժումներն ու զարգացումները, ապա՝ տարածության ու ժամանակի մեջ բառը տարրալուծելու, ժամանակը բանահյուսելու գրողի «ալքիմիան»։
– 2 –
Թումանյանի փիլիսոփայությունն աչքի է ընկնում իր արտակարգ բարձր կենսականությամբ։ Այս առումով խիստ բնութագրական են բանաստեղծի «Ահա շիրիմն» վերոնշյալ քառյակի երրորդ և չորրոդ տողերը. հերոսը, որ գիշերն անգամ արթնանում ու ժամացույցին էր նայում՝ ժամը քանի՞սն է, արդեն հողի տակ է, և «ի՜նչ անմիտ խոսք է էսօր ժամը կողքին էս շիրմի»: Ժամանակի բավականին դաժան, սակայն իրական, չգունազարդված «ընթերցանություն», ուր, մանավանդ, վաղանցիկ են ու անհասկանալի «կան և չկան» աշխարհի: Եվ բանաստեղծի բառը միտում ունի անանցողիկ պահաստեղծման, որը և նրա բանաստեղծությունը դարձնում է ոգեղեն:
Կյանքն ու մահը «անցվոր, ունայն, Մեծ հավերժի ձեւերն են միայն» Թումանյանի համար, եւ բանաստեղծի «զարկած հավքն» անգամ մշտապես թռչում է նրա մտքում, որը տվյալ պատկերում դառնում է եւ տարածական, եւ ժամանակային միավոր։ Բառի ընդերքներում Թումանյանն ընդարձակում է հոգեւորի անընդգրկելի սահմանները՝ անմահությունը փնտրելով իր ներսում. «Եվ թե հաստատուն մի բան կա անմահ Արդյոք իմաստուն հոգի՞ն չէ…»… Այդպես եղել է և էն գլխից, «երբ չկան էլ դեռ չկար» աշխարհում, այդպես է եւ այսօր…
Ինչպես գիտենք, կյանքի ունայնության փիլիսոփայությունը միանգամայն հարազատ է և Ավ. Իսահակյանի աշխարհազգացողությանը, իհարկե, սկզբունքային միան-գամայն այլ դրսեւորումներում ու գեղարվեստական ուրույն պատկերի մեջ.
Ամեն ինչ ունայն, երազ անցավոր,
Աստղ էլ որ լինիս՝ պիտ հանգչես մի օր,
Ոչինչ է մարդը՝ փոշի փոշու մեջ,
Իր ցավը սակայն տիեզերքից մեծ։
Թումանյանի միտքը, սակայն, ի վերջո, իր հենման կետը գտնում է հոգու մեջ, քանի որ «Անցվոր է ողջը-բախտ, վայելք ու փառք», եւ ինչքան էլ «էսօրն ու երեկը փոփոխվեն», «միշտ մնում է» միայն մի «մեծ ժամանակ-էդպես էլ հոգին»։
Հոգի եւ անմահություն եզրույթները բանաստեղծի գեղագիտության մեջ նույնացվում են անհունի հետ /«Դեպի անհունը»/,«ուր չկա մահ, անջատում», ուր «սերն անհատնում» է։ Ի դեպ, Չարենցի գեղարվեստական կերպավորման մեջ ժամանակի եւ տարածության անեզրությունը մարմնավորվում է «դեպի երկինքը պիտի գնամ, դեպի եզերքն Ամենտի» պատկերային կառույցի մեջ։
Արծարծվող այս խնդրի լուսաբանման առումով բավականին խորհրդանշական է Հովհաննես Թումանյանի «Սիրիուսի հրաժեշտը» իմաստասիրական քերթվածը, ուր բանաստեղծը միանգամայն ինքնատիպ ու ամփոփ լուծում է գտնում՝ վերջին տողերի հարցման մեջ տալով նաեւ բոլոր ժամանակներում գոյի եւ անգոյի հարաբերակցության թեմա դարձած առեղծվածի պատասխանը.
Մարդու քանի՞
Սերունդ կանի
Մի հրաժեշտն աստեղային։
Դառնանք «Հառաչանք» պոեմին։ Այստեղ ևս բոլոր գծերի, բոլոր երանգների մեջ Թումանյանն ամբողջականության է տանում Մարդու կերպարը։ Եվ պահի հոգեբանական պատկերն առավել համոզիչ է դարձնում նա հեղինակային մի դիտարկմամբ։ Ահավասիկ. «Ահա տարածվեց հեռու ծըմակից Եվ ձիգ ոռնոցը սովատանջ գիլի»։
Ընդհանրապես Թումանյանին հատուկ է երկերում նախապես նշել իր «գյուլլի պես» սլացող խոսքի ուղղությունը, որն, իհարկե, գալիս է ազգային-ժողովրդական պատումների էպիկական ոճից, ավելին, նա ընթերցողին ձգում-տրամադրում է «հազար ականջ» դարձած լսել։ «Հառաչանքի» ծերունին «մի քանի կոճղեր» դնելով կրակին, փաստորեն իր ներսում ծխացող հուրն է բորբոքում։
Ծերունուն Թումանյանը «կերտում է» հենց նրա ներսից եկող ցավով, նրա տառապանքի ամեն մի արտահայտությամբ, գնահատանքով, աշխարհն ու մարդուն քննող-զննող-դատող մտքերով՝ գեղագետի իր նուրբ արվեստով կառուցելով հնի հակադիր բեւեռում բարձրացող երազ-աշխարհի մանրակերտը։ Այսպես, ծերունու աշխարհայեցողությունը ներկայանում է ամենատարբեր իրավիճակների մեջ, սակայն նրա վերաբերմունքն ու փիլիսոփայական ընդհանրացումները ելակետային նույն հիմքի վրա են։ Ու, որքան էլ զարմանալի թվա, ծերունու մտահոգությունը տիեզերական սուբստանցի արդար կայունությունն է։ Երեւույթը դիտարկենք «Հառաչանքում» ներկայացվող տարբեր իրադրություններում։ Այսպես.
•
Բա մեռած հո չենք, ապրում ենք, էլի,
Ամեն մեռնողի երանի տալով։
•
Մեր ապրուստն ի՞նչ է,- մի կտոր չոր հաց,
Էն էլ հրեն հա-երկընքից կախված։
•
Աչքդ թեքեցիր-բանիդ տերը չես։
•
Դարձել է աշխարքն, ախպեր, առ ու փախ,
Սերը դարձել սուր ու ջուրը-արին,
Ոչ ամոթ ունի ուժեղը, ոչ վախ,
Վայը եկել է, տարել տըկարին։
•
Մինը իր կամքին՝ ինչ ասես՝ անի,
Մյուսը խոսելու իրավունք չունի…
Գեղարվեստական մարմնավորումների մեջ ներկայացվող բանահյուսական /բանաձեւային/ մարգարիտների այս շարքը կարելի է երկար շարունակել, սակայն դրանցից, թերեւս, մեկն էլ բավական է՝ շնորհիվ թումանյանական խոսքի բացառիկ ուժգնության ու համոզչականության, որ ընթերցողը հստակորեն տեսնի ծերունու միջոցով ներկայացվող Թումանյանի տեսիլ-հիմնագաղափարը, մի աշխարհ, որը կա միայն հեղինակի ու նրա հերոսների, երազանքների մեջ՝ որպես բնորդ։
Թումանյանի խոսքը միաձույլ է բանահյուսական բանավորի հետ, եւ դրանով է նա գրական գործը հասցնում գեղարվեստական կատարելության։ Այստեղ է դրսեւորվում բանաստեղծի անօրինակ վարպետությունը։ Նրա տողերի մեջ բառերը գրեթե չեն երեւում, անտեսանելիորեն աներևութանում են՝ «ասպարեզը» թողնելով բովանդակային իմաստին, ուր առաջին գծի վրա հոգեբանական իրավիճակն է։ Հաճախ ընդհանուր ասելիքն է հուշում գույնի ընտրությունը, եւ ոչ մի պարագայում գրողը հայրենի բնությունից, այսինքն՝ ինքն իրենից, չի բացակայում, միշտ իր աշխարհի հետ է. «Ձորեր, այ ձորեր….Ձեզ մոտ եմ գալիս, ուզում եմ երգել»… Գունային խտացումները խոսքն ավելի պահանջված ու լսելի են դարձնում, իսկ «Աստծու հարվածի հետքերն եք դուք էլ» խոստովանական արտահայտությունը նկատելիորեն խտացնում է հոգու «թախիծն ահավոր»։
Թումանյանի բնապաշտությունը վերածվում է մարդապաշտության։ Եվ ժամանակն ամրագրվում է գրողի ամենատես հայացքի մեջ հառնող իրադարձային հայտնություններով, որոնք փոխում են տիեզերքը՝ ճարտարապետական ճշգրտության մեջ նեկայացնելով երեւույթները, իհարկե՝ դեմիուրգյան «նախագծերի» ու վարպետության թումանյանական խմբագրումներով.
Գիշերվան անքուն հավքերն են տըխուր
Ծըվում, ծըկլթում խավարի միջում,
«Որբն» է եղբորը կանչում ցավալուր,
Բուն է իր դաժան վայը կռընչում։
Դժբախտաբար, խորհրդային գրականագիտությունը Թումանյանին մշտապես ներկայացրել է որպես նահապետական գյուղն ու նրա չարքաշ մարդկանց տխուր առօրյան իր երկերում արտացոլող մի գրողի՝ այդ իսկ համատեքստում ընդգծելով կոմունիստական գաղափարախոսության «գերակայությունները»։ Ընթերցողի տեսադաշտից, այդպիսով, միշտ «դուրս են մղվել» Թումանյանին բնորոշող նրա արվեստի էական կողմերը, «խորհրդայնացված» Թումանյանից օտարվել են իրական Թումանյանը, տառապյալ գեղջուկի աչքերում արթնացող արևային հեռուն։ Եվ որքան կյանքը դաժան է, երազները նույնքան գեղեցիկ են՝ միջնադարյան մանրանկարչությանը բնորոշ նրբություններով ու ծածկանշաններով, հենց այս տեսիլների գեղանըկարչության մեջ են բանաստեղծի մեծությունն ու բացառիկությունը, այստեղ է, որ նա հավասարի իրավունքով նույն սեղանի շուրջ նստում ու բաժակ է զարկում աշխարհի մեծերի հետ։ Չարենցը քանդակում է.
Ես կարդում եմ նրան ու ասում.- Այս հմո՛ւտ, հանճարեղ Լոռեցին
Հոմերի, Գյոթեի հետ մի օր՝ հավասար՝ նստել է քեֆի,
Եվ թաս է բռնել նրանց հետ, մեծարանք տվել ու առել,
Ինչպես իր պապերն են արել՝ իրար հետ խնջույքի նստելիս։
Թումանյանի ռեալիզմը համադրական է և իր մեջ պարունակում է նաև մոգականության տարրեր, թեև մոգա¬կան ռեալիզմը գրականության մեջ, ինչպես գիտենք, դրսևորվեց հիմնականում անցյալ դարի երկրորդ կեսին։ Արտասովոր են Թումանյանի պայծառատեսությունը, ոգեշնչման թափը, ինչը և Ավետիք Իսահակյանին մղել է գրելու նման տողեր.«Նրա կախարդական գրիչն ուր դիպավ, կատար¬վեց իսկական արվեստի հրաշք, լինի առակ, թե քառյակ, հեքիաթ, թե պատմվածք, հովվերգություն, թե վիպերգություն… Նա մեզ համար եղավ այն, ինչ որ եղավ Պուշկինը ռուսների համար, Միցկևիչը՝լեհերի համար»: Պակաս հետաքրքրություն չի ներկայացնում Դեմիրճյանի դիտարկումը, նա նշում է, որ երբ Թումանյանը տանն է լինում, տունը լցնում է իրենով: Անշուշտ, այս անսովոր ու ճշգրիտ գնահատումները բացատրվում են թումանյանական բառի աստվածային լույսով, նրա ներսում բոցկլտացող անմահական հրով: Եթե Նարեկացին, Թումանյանի բառերով, խոսում-զրուցում է Ամենակարողի հետ՝ երես առ երես, ապա ինքը՝ Թումանյանն աստվածային պատկերն իր մեջ կրող ժողովրդի հետ է անմիջնորդ «խոսք խոսում»: Նրան մշտապես կեղեքում է «հայոց վիշտը», որը «անհուն մի ծով» է, ուր «տառապելով լող է տալիս» պոետի հոգին:
Թումանյանը մեր ամենաանանձնական երգիչն է, նա ոչ միայն ժողովրդի հետ ու ժողովրդի մեջ է, այլև ժողովրդին կրում է իր ներսում, նրա համար ստեղծագործելը նույնն է, ինչ ժողովրդի բերանով բանահյուսելը: Պոետին տրված գնահատումների մեջ թերևս առանձնանում է Չարենցի խոսքը․«Թումանյանն է անհաս Արարատը մեր նոր քերթության»։ Այդուամենայնիվ, Թումանյանն իրեն դրամատուրգ է համարում, ոչ թե բանաստեղծ։ Ասենք, որ նրա յուրաքանչյուր գործ՝ «Շունն ու կատուն» բալլադից մինչև ցանկացած քառյակ, կարելի է բեմականացնել: Թումանյանը չափազանց խստապահանջ էր իր ստեղծագործությունների հանդեպ: Բանաստեղծը մեր գեղագիտական մտքի պատմության մեջ առանձնանում է մի էական հատկանիշով ևս, նա իր մեջ կրում է ոչ միայն գրող-քննադատին, այլ նաև գրող-ինքնաքննադատին, արժանիք, որ մեծերին ի վերուստ է տրվում:
Գրողի փիլիսոփայությունը խիստ ժողովրդական է․ազգային ցավն ու խորը դրաման նրան երբեք հանգիստ չեն տալիս: Ազգայինով հանդերձ՝ Թումանյանի գրականությունը համամարդկային է։ Բնության երևույթները, կյանքը նա տեսնում է արյան բջիջներով: Թումանյանի ստեղծագործության տիեզերական ընդգրկումների անտեսանելի ոլորտները թափանցելու համար կարող է բանալի լինել նրա «Տպավորություններ» բանաստեղծության հետևյալ քառատողը.
Հա, կյանքում ես միշտ այսպես եմ եղել-
Խնդացող տխուր, սրտաբեկ ուրախ.
Հազիվ ուզել եմ անհոգ ծիծաղել
Եվ սրտիս խորքից հառաչել եմ «ախ»:
Բանաստեղծի «Խնդացող տխուր, սրտաբեկ ուրախ» էութենական պատկերը հակասական գունախոսու¬թյան մեջ ներդաշնակություն է հաղորդում Թումանյանի գեղարվեստական մտածողությանը, և նրա հառաչանքն այնքան խորքային չէր լինի, եթե պոետի սրտի ամենահեռու ընդերքներում այնքան թշվառ չլիներ Հայրենիքը: Ասենք, որ Լևոն Հախվերդյանը Թումանյանի պատկերային համակարգում գլխավոր ու առաջնային տեղ է հատկացնում հառաչանքին, տեսակետ, որն Ազատ Եղիազարյանն ընդունում է, բայց՝ ոչ առանց վերապահումների, իհարկե՝ բերելով իր գիտական փաստարկները, որոնց հետ չի կարելի չհամաձայնել։
Անվանի թումանյանագետ Լևոն Հախվերդյանի հառաչանք հասկացության մեկնությունը յուրովի է շարունակել մեր ժամանակների մեծագույն բանաստեղծ Պարույր Սևակը /այս պարագայում արդեն՝ գրականագետ/ իր «Թումանյանի հետ» բազմաթիվ հարցադրումներով հարուստ հոդվածում, որը, չնայած այնտեղ առաջ քաշված վիճելի, իմ կարծիքով, դրույթներին /խոսքն «աչքի պես պարզ և աչքի պես բարդ» իմաստուն եզրույթի մեկնության, «Նրանք չգիտեն ու չեն կարող իմանալ, որ «հասարակն» ու «արվեստն» իրար հակոտնյա են այնպես, ինչպես ավազն… ու պարանը», մանավանդ՝ «Թումանյանի լեզուն ունի որոշ երկկենցաղություն, որից պիտի սովորենք՝ դրանից խուսափելու իմաստով» դիտարկումների մասին է/, կարելի է համարել թումանյանագիտության ձեռքբերումներից մեկը։
Եվ այսպես, Սևակը գրում է. «Լ.Հախվերդյանը ճիշտ է գտել այդ բառերից մեկը, որ հառաչանքն է՝ մի բառ, որից Թումանյանը չի կարողանում խուսափել իր ամբողջ կյանքում, որովհետև անկարելի է խուսափել ինքն իրենից։ Բայց հառաչանքը,ինչպես գիտենք, Թումանյանի համար միայն բառ չէ, այլ վերնագիր, որ անտարակույս ավելին արժի,քան սոսկական բառը»։
Այնուհետեւ Սևակը «Հառաչանքին» զուգադրում է «Դեպի անհունը» եւ «Հայրենիքիս հետ» վերնագրերը և «երկու անկյուն» ևս ավելացնելով՝ ստեղծում եռանկյուն, «դարձյալ այն երրորդությունը, եռանկյունությունը, որ տեսանք «Նախերգանք»-ում»։
Հետաքրքիր դիտարկում է, անշուշտ, սակայն եթե այս տրամաբանությամբ առաջնորդվելու լինենք, կտեսնենք,որ եռանկյունին դառնում է քառանկյուն, հնգանկյուն ու այդպես շարունակ, քանի որ նման վերնագրերն ու եզրույթները քիչ չեն Թումանյանի ստեղծագործության մեջ, օրինակ, ինչո՞ւ չի կարելի այդ շարքի մեջ տեսնել, ասենք, «Հայոց վիշտը», «Հայոց լեռներում» և այլն։ Ավելին, Սևակը հաջորդ տողերում ամրագրում է այսպիսի միտք. «Թումանյանը, որ ամենևին էլ սովորական հավատացյալ չէր, շատ ու շատ է գործածել այս «աստված» բառը, թերևս ոչ պակաս, քան «հառաչանք»-ը, և դա նույնքան բնորոշ է իր էության և այդ էությունը հասկանալու համար»։ Ինչպես տեսնում ենք, «եռանկյունին» տեղի է տալիս։ Դիմենք հենց Սևակի կողմից հոդվածում մեջբերված մի եռատողի «Դժոխքի հանդեպ» բանաստեղծությունից.
Սարսափի պիտի աշխարքը համակ…
Եվ մարդն ամաչի գելից ու շնից,
Որ մարդ է ծնվել՝մարդու նմանից։
Միայն այս երեք տողի մեջ Թումանյանը երեք անգամ գործածում է «մարդ» բառը, որը լավագույնս է իր մեջ ներառում Թումանյանի ամբողջ գեղագիտությունն ու կենսափիլիսոփայությունը։ Հետևապես, երբ խնդրին մոտենում ենք թումանյանական պոետիկային հատուկ միջոցների բազմազանության, նրա հզոր մտքի ամբողջական ներուժի կիրառելիության, մեծ տեսանողի գեղագիտական սկզբունքների ու էական գծերի նկատառումներով, ծնվում է հարցը՝ ո՞րն է, ի վերջո, հառաչանքի, որը նույն «թառանչն» է, ակունքը։ Չէ՞ որ Թումանյանի գերնպատակը ոչ թե մարդու մեջ ապրող հառաչանքը ցույց տալն է, այլ «ժողովրդի հառաչանքը հաջող հառաչելն է», ասել է թե՝ հառաչանքի խորքից լույսին ձեռք մեկնող մարդուն ներկայացնելը։ Այսինքն, տրամաբանությունն ուղիղ գծով տանում է դեպի նահապետական իրականությունն ու սոցիալական անարդարությունները։ Եվ դա կլիներ ժամանակավրեպ, եթե հառաչանքի մեջ հստակորեն չուրվագծվեր Թումանյանի Տեսլականը՝ մարդու «էն վեհ ու վսեմ, էն մաքուր ու անարատ պատկերը, որ տվել է նրան աստված, կազմված ու հյուսված բնության ամենամաքուր տարրերից»։ Եվ դա նշանակում է, որ Թումանյանի հիմնական մետաֆորը բնությունն իրենով իմաստավորող, իր մեջ այն կրող մարդն է: Իսկ պոեզիայի բոլոր գեղեցկություններից, ըստ Արիստոտելի, միայն մետաֆորն է, «որ սովորել չի կարելի, այն իսկական տաղանդի նշան է, քանի որ գտնել բնական մետաֆորներ, նշանակում է կարողանալ բնության մեջ նկատել առարկաների նմանությունը»։
Հովհաննես Թումանյանի արարած մարդն իր մեջ ամփոփում է անընդգրկելին: «Թումանյանինը մարդն է,- գրում է գրականագետ Ազատ Եղիազարյանը,- որ ոչ մի ժամանակի ու տարածության մեջ չի սահմանափակվում, թեև իբրև հերոս միանգամայն կենդանի է ու համոզիչ: Թումանյանն ինքը ճեղքում է մարդու ընկալման բոլոր սահմանները, հասնում մարդու բուն էությանը, դրա համար էլ երբեմն մարդը գրում է մեծատառով»:
Կատարենք մի դիտարկում ևս․ Թումանյանը ոչ միայն չընդունեց այն իրականությունը, որի զոհն էին դառնում նրա հերոսները, այլև, բնականաբար, իմաստնորեն հրաժարվեց իրեն «պարտադրված» ժամանակի ու տարածության կցորդը լինելուց,«Թումանյանը վեր է ժամանակից»… Եվ դա միայն մեկ պատճառով՝ ինքը պիտի բառ առ բառ ստեղծեր, բանահյուսեր իր տարածքը, իր ժամանակը, իր հայրենիքը՝ հոգում անվերջ հասունացնելով երազային այն տեսլականը, որ տեսնում է սովորական գեղջուկ մարդկանց աչքերում: Այս առումով, կարծում եմ, սխալված չենք լինի, եթե արժևորենք նրա կերպարները Շեքսպիրի, Պուշկինի, Շիլլերի և համաշխարհային մյուս մեծերի ստեղծած հերոսների գեղանկարչական պատկերասրահի մեջ՝ համեմատական զուգահեռներում:
Ինչ վերաբերում է ժամանակի և տարածության գաղափարին, այն գրողին հուզել է վաղ պատանեկության տարիներից ի վեր, թեև այդ հասկացությունների ճշգրիտ ձևակերպումներն ու բանաձևումները դեռևս չի կարողացել տալ գիտությունը: Իսկ ահա բանարվեստը փորձում է յուրովի «մեկնել» այդ երևույթները։ Ասված ճշմարտություն է, երբ ֆիզիկան դժվարանում է այս կամ այն խնդրի լուծման գործում, վրա է հասնում մետաֆիզիկան: Թումանյանն այդ հարցին անդրադարձել է իր առաջին հրապարակախոսական արձակի մեջ՝ «Բորչալվում»: Ի դեպ, ստեղծագործական բավականին հետաքրքիր աղերսներ կան այդ գործի և Հրանտ Մաթևոսյանի «Ահնիձորի» միջև` բառի ազնվության, անմիջականության ու մորեմաքուր անարատության տեսակետից: Մանավանդ երկու ստեղծագործությունների թեման էլ Լոռին ու սոցիալական անարդարությունների դեմ պայքարող մարդիկ են։ Թումանյանը Լոռվա եզերքի մասին գրում է․«Ամենալավ, ամենաբերրի հողերը պատկանում են զանազան իշխանների, թավադների ու աղալարների»։ Եվ ահա մի դար հետո նրան արձագանքում է Հրանտ Մաթևոսյանը․«Իսկ Լոռին լիքը իշխանիկ էր»։ Այնպես որ, տարածաժամանակը սոցիալական անհավասարությունների առումով էլ քիչ է փոխվել։
Իհարկե, ժամանակի և տարածության մասին վարկածներն ու դրույթները բազմաթիվ են, իրարամերժ տեսակետները հասնում են ընդհուպ մինչև այնտեղ, որ գիտական հիմնավորումներ կան ենթադրելու, թե «աշխարհի մասին մարդկանց վաղ դիցաբանական պատկերացումն անժամանակային էր»: Այնշտեյնը գտնում էր («Հարաբերակցության տեսություն»), որ տարածությունը և ժամանակը պետք է սինթեզվեն, միաձուլվեն ու ներառվեն մեկ միասնական հասկացության մեջ՝ տարածաժամանակ:
Մոտեցումները որքան տարբեր, հաճախ այնքան էլ հակասական են: Ինչպես տեսնում ենք, գիտական հանրահայտ հրապարակումներում ժամանակը և տարածությունը տեսակավորվում են բովանդակային բազմազան ձևերի մեջ՝ հոգեբանական, սոցիալական, կենսաբանական և այլն, և այլն: Ավելին, «տարբեր մշակույթների հետ կապի շնորհիվ ժամանակը ձեռք է բերում տարբեր կոնտեքստներ»:
Տարածության և ժամանակի մասին խոսքս ուզում եմ եզրափակել Սերգեյ Սարինյանի և Հրանտ Մաթևոսյանի դիտարկումներով. «Ժամանակը բարդ կատեգորիա է,- ասում է Սարինյանը։- Կա օրացուցային էմպիրիկ ժամանակ և փիլիսոփայական ժամանակ: Բոլոր գրողները ստեղծագործում են ժամանակի մեջ, բայց բոլոր գրողները չէ, որ ունեն իրենց ժամանակը, կամ իրենց ստեղծագործության այն համադրումը, ինչ Բախտինն անվանում է խրոնոտոպ»: Հրանտ Մաթևոսյանի ձևակերպմամբ, «ժամանակը նույնքան առարկայական է, ինչքան առարկայական է ողջ աշխարհը»: Եվ ահա հենց այդ «առարկայական ժամանակը» կամ տարածությունը Թումանյանն իր ստեղծագործություններում դարձնում է ոգեղեն: Բայց դրանց անդրադառնալուց առաջ ավելորդ չեմ համարում կանգ առնել Թումանյանի մի զվարճախոսության վրա, որը լավագույնս ներկայացնում է բանաստեղծի պատկերացումը ժամանակի մասին: Ահա այն.
«Ասում է՝ գնացին տեսան Մոլլա Նասրեդինը մի վարար ջրի ափի նստած՝ սպասում է:
Ասին՝ ընչի՞ ես սպասում:
Թե՝ սպասում եմ գետն անց կենա, որ հետո ես անց կենամ:
Ճիշտ էսպես. Մենք էլ սպասում ենք էս ժամանակն անց կենա, որ մեր ուզած կյանքով ապրենք, պարապենք… ու շարունակ սպասում ենք»:
Ընդգծենք, որ անգամ այս «ուրախ» պատմության մեջ կա մեծ ցավ: Թումանյանը երբեք չսպասեց «ժամանակն անց կենա», նա արարեց իր դարը։
Ակնհայտ է, որ ժամանակ և տարածություն հասկացությունները յուրօրինակ մարմնավորում ու մեկնաբանություն ունեն Թումանյանի երկերում, բայց, ցավոք, թումանյանագիտությունը դրանց չի անդրադարձել, կամ լուսաբանել է մասնակիորեն: Դրանք բանաստեղծը յուրովի տարրալուծել է իր բառի մեջ՝ նոր չափումների ենթարկելով:
Հե՜յ ագահ մարդ, հե՜յ անգոհ մարդ, միտքդ երկար, կյանքդ կարճ,
Քանի՜ քանիսն անցան քեզ պես, քեզնից առաջ, քո առաջ,
Ի՜նչ են տարել նրանք կյանքից, թե ինչ տանես դու քեզ հետ,
Խաղաղ անցիր, ուրախ անցիր երկու օրվան էս ճամփեդ։
Ինչպես տեսնում ենք, Թումանյանը տարածության չափման միավոր է դարձրել ժամանակը՝ «երկու օրվան էս ճամփեդ»: «Բերանն արնոտ» քառյակի մեջ որակափոխութ¬յունը բերում է բոլորովին այլ պատկեր. «Ձեռքերն արնոտ գնում է նա դեռ կամկար, Ու հեռու է մինչև Մարդը իր ճամփան»: Կամ «Հոգեհանգիստ» բանաստեղծության մեջ. «Մարդակեր գազան՝ մարդը՝ դեռ երկար էսպես կը մնա»:«Երկար»-ի մեջ տարածքը ժամանակային է, իսկ մարդը գազանի ու մարդու միջև դեռ տարուբերվում է: «Ու հեռու է մինչև Մարդը» պատկերում տեսնում ենք ժամանակայինի ու տարածականի յուրօրինակ համադրություն: «Հայ մեծագույն բանաստեղծը,- գրում է Ա․ Սողոյանը,- չի ենթարկվում ժամանակատարածական և ոչ մի օրենքի, նա գալիս է ժամանակի խորքից, բերում է իր հետ անցյալի շունչը, բայց և մնում մերօրյա ու արդիական»։
Մեկ ուրիշ գործի մեջ «Երկու դարի արանքում» պատկերային կառույցին Թումանյանը իմաստաբանորեն համահունչ է դարձնում «Երկու քարի արանքում» տողային զուգադրումը, որը և ավելի է սրում հակադրությունը հաջորդ տողերի «ընկերի» (առարկայական) և ցավի (ապրումային) պատկերների միջև՝ կատարելով փիլիսոփայական ինքնատիպ ընդհանրացում:
Կամ մի այլ քառյակ․
Ինչքան ցավ եմ տեսել ես,
Նենգ ու դավ եմ տեսել ես,
Տարել, ներել ու սիրել,
Վատը՝ լավ եմ տեսել ես:
Թումանյանի պատկերները կառուցված են երևույթների ներքին հատկանիշների, այլ ոչ թե առարկայական նմանությունների վրա, գրողի բառն այն կախարդական «շինանյութն» է, որով բարձրացել են նրա հոյակերտ կառույցները՝ Տարածություն, Ժամանակ, Հայրենիք, ավելին՝ Թումանյանն իր ապրած կյանքի տարածական չափումներում ընդարձակել է ժամանակը, ժամանակի մեջ՝ տարածությունը, իսկ այդ երկուսում միասին՝ Հայրենիքը։ Մեր գրականության մեջ, այս առումով, Թումանյանի հետ զուգահեռ է կազմում Հրանտ Մաթևոսյանը։ Անզուգական զուգահեռ, որը հետաքրքիր անակնկալներ և իմաստուն հուշումներ ունի։ Հրանտ Մաթևոսյանին անվանի գրականագետ Լևոն Մկրտչյանը մի օր հարցնում է, թե նա ինչ կգրեր քարին /հասկանալի է, որ հայերս քարին գրում ենք ամենակարևոր, ինչպես ասում են՝ մատընտիր բառերը/, եթե նման հնարավորություն տրվեր, և Մաթևոսյանը ձեռագրել է իր խոսքը. «Էս ի՜նչ սիրուն աշխարհ էր»։ Սա, իհարկե, սոսկ սովորական լավատեսություն չէ, ինչպես և Թումանյանի բանաձևային տողը՝ «Անգամ վատը՝ լավ եմ տեսել ես», այլ աշխարհի հանդեպ՝ մեծահոգություն, աշխարհ, որին Հրանտ Մաթևոսյանը՝ մեր նորագույն «ժամանակներն ու տարածությունները հպատակեցնող» եզակի տիրակալը /Հրանտ Մաթևոսյանն այսպես բնորոշել է Չարենցին/, հույս ունի տեսքի բերելու։ Մեծ Գեղագետի, Մարդու, Մտածողի մեծահոգություն։
Հովհաննես Թումանյանն իր գրեթե բոլոր գործերում ներկայանում է որպես անզուգական ողբերգակ: Այստեղ արդեն նա կանգնում է Գրիգոր Նարեկացու կողքին։ Ասվածի ամենաիրական իմաստով:Ամրագրենք, սակայն, որ նրա ոգին տիեզերական է, որը և խոսում է Թումանյանի աստվածային տարերքի, բառուբանի անմարում ներշնչումի մասին.
Բազմած լուսնի նուրբ շողերին,
Հովի թևին թռչելով
Փերիները սարի գլխին
Հավաքվեցին գիշերով:
Իսկապես՝ մարդակերտություն։ Ամենեցու հավիտենական գոյությունը Թումանյանը հակադրում է անցավորին ու ժամանակավորին՝ ձուլվելով բնությանը: Այսպես նա վերապրում է իր անեզրական «տանջանքներով ու տենչանքներով», աստվածաշնչյան Հոբի տառապանքով՝ փոփոխական ձևերի մեջ /«ձևը խաղ է անցավոր»/ փնտրելով իր և տիեզերքի ներդաշնակությունը. «Տիեզերքում աստվա ծային մի ճամփորդ է իմ հոգին», «Ես միշտ հոգի, տիեզերքի մեծ հոգու հետ, ինչ կա որ», «Տիեզերքի խոր մեղեդին ու մրմունջը ամենուր», «Աստեղային երազների աշխարհքներում լուսնկաթ»… «Իմ գիշերը լիքն է աստղերով»:
Թումանյանի, այսպես ասած, «տիեզերագիտությունը», որ, անշուշտ, սկսվում է սոցիալական ախտերից, անարդարություններից, երկնքի ու հոգու անհուններից, աստղերից, հետևապես և՝ երազից ու նորից ու կրկին նրան տանում-հասցնում է իր բանահյուսական ակունքներին, ուր նա ապրում է ոչ միայն անախտ, հաղթած /իր բառերն են/, այլ նաև «նյութից զատված»։ Ժողովրդական բառուբանի մեջ աստղ ու լուսին հասկացությունները «թարգմանվում» են երազով։ Իսկ գրականագիտության մեջ, ընդունված է առանձնացնել հիմնականում ժողովրդական ստեղծագործությունների երեք խումբ՝ արձակ, չափածո և բանաձևային: Թումանյանը դրանք իր ստեղծագործություններում միավորել է բանաձևայինի մեջ՝ նոր շունչ ու բովանդակություն տալով իրողություններին: Եվ դա նրա մտածողության ու ոճի առանձնահատուկ հատկանիշն է, որը և նրան դարձնում է մեծ նորարար՝ բառի ամենախորը իմաստով:
Քանի որ խոսք եղավ բանաստեղծի բանահյուսական ակունքների մասին, նշենք, որ նրա յուրօրինակ գլուխգործոցների մեջ ուրույն տեղ ունի «Սասունցի Դավիթը» էպոսի մշակումը, որին, անշուշտ, մեծ ակնածանքով է մոտեցել Թումանյանը, քանի որ «Ժողովուրդները ոչ մի բանի մեջ էնքան պարզ ու պայծառ չեն երևում, ինչքան իրենց ազգային էպոսի մեջ»։ «Սասնա ծռերը» ունեցել է ոչ քիչ մշակումներ մեր գրչի երևելիների կողմից, սակայն, խոստովանենք, որ Թումանյանի մշակումն անգերազանցելի է։ Թումանյանով մեզանում հիմնավորվեց փաստորեն նյութի մշակման նոր արվեստ, ավելի կոնկրետ՝ մշակելու մշակույթ: Եվ այստեղ մեծ է բանաստեղծի ժողովրդական ոճի ու լեզվի առկայության գործոնը, բնականաբար։ Միանգամայն տեղին է նկատված, որ պոեմի «ոճը, պատկերները, համեմատություններն ու էպիտետներն այնքան հարազատ են ժողովրդին ու էպոսի ոգուն, որ չես իմանում՝ որտեղ է սկսվում էպոսի տեքստը, որտեղ է վերջանում Թումանյանի մշակումը» /Ստեփան Զորյան/։
– Ով քընած եք՝ արթուն կացե՜ք,
Ով արթուն եք՝ ելե՜ք, կեցե՜ք,
Ով կեցել եք՝ զենք կապեցե՜ք,
Զե՛նք եք կապել՝ ձի թամբեցե՜ք,
Ձի եք թամբել՝ ելե՜ք, հեծե՜ք․
Հետո չասեք՝ թե մենք քընած-
Դավիթ գող-գող եկավ, գընա՜ց․․․
Մեր ժամանակի ճշմարիտ գեղագետները՝ անդրադառնալով Թումանյանի երկերին, գտնում են, որ բանաստեղծի ստեղծագործության խորքային ու ամբողջական մեկնությունը, ըստ էության, դեռևս չի տրվել։ Մոտեցումները, բնականաբար, տարբեր են։ Այսպես, Վահագն Դավթյանը շեշտում է, որ Թումանյանի երկու աշխարհներից մեկը՝ ոգեղենը, առայսօր «մնում է անհայտ»։ Հետևությունը մեկն է՝ այն Թումանյանին, որ իրականում կա, մենք բոլորովին չգիտենք, նա «մնացել է և՛ չմեկնաբանված, և ստորադասված․․․» /Պ․ Սևակ/։ Իսկ առանց ոգեղենի ի՞նչ Թումանյան։
Ամենայն հայոց բանաստեղծի երկերի կենսափիլիսոփայությունը թեև մշտապես ուղեկցում է մեզ՝ «տխրության, թե քեֆի ժամին», մանավանդ՝ ճշմարիտ մարգարեությունների կիրառելիության բարձր աստիճանով, բացառիկությամբ ու գործառնական բարձր նշանակությամբ /Թումանյանն այստեղ նույնպես անմրցակից է/, այնուամենայնիվ, գրողի իսկական նկարագիրը հեռու է գրականագիտական վերլուծությունների ու մեկնությունների ամբողջականությունից։ Թումանյանական պայծառատեսությունը՝ նրա գործերն անսխալ ընթերցելու, առավել ևս՝ ընթեռնելու առումով պետք է մեր նոր օրերի թումանյանագիտությանն առաջնորդի կրկին դեպի նոր հայտնություններ, մանավանդ, որ արդեն, բարեբախտաբար, ձերբազատված է գաղափարական կապանքներից ու կաշկանդումներից։
Գրողի երկերից հանեք նրա տեսլականը, տակը կմնա անփառունակ, ոչինչ չասող, օրացուցային ժամանակի լուսանկար։ Սա անվիճելի է։ Թումանյանի ցանկացած ստեղծագործության մեջ, ինչպես մի կաթիլ ջրում, հստակ ցոլանում են նրա ազգային ոգին, իմաստասիրական դավանանքը և, բնականաբար, աշխարհայացքն ու գեղագիտությունը։ Այս տեսակետից ամենաբնութագրականը /անգամ «Անուշից», «Գիքորը» պատմվածքից ու մյուս հանրահայտ պոեմներից, հեքիաթներից, քառյակներից, ժողովրդական էպոսի մշակումներից առավել/, իր իսկ՝ գրողի խոստովանությամբ, «Հազարան բըլբուլ» հեքիաթ-պոեմն է։ Ինչո՞ւ։ Մեր հետազոտական վերլուծությունում մենք փորձեցինք հասու լինել խնդրի էությանն ու հեղինակային լուծման նրբություններին, թեև ամեն մի հաջողված երկ, կարծում եմ, ունի իր ներքին ծածկագիրը, որը ենթակա չէ վերջնական ընթերցման։ Այսպես թե այնպես, որոշ փակագծեր փորձենք բացել։
Ուշադրություն դարձնենք մի հանգամանքի վրա․պոեմի սկզբնամասում Թումանյանը, իրեն ոչ հատուկ ձևով, խիստ բարի գույներով է նկարագրում Ալան թագավորին՝ էպիկական շնչով պատկերելով երկիրն այն, որտեղ «իշխում ու տիրում» է նա։ Դա, իհարկե, մանրուք չէ և ոչ էլ պատահականություն։ Հիշենք, թե «Հառաչանքի» ծերունին ինչպես է խոսում թագավորի մասին․«Էլ ինչ թագավոր կամ էլ ինչ իշխան, Որ կռիվ չանի, ուրիշին չըտիրի, Մարդ չըկոտորի, երկիր չավերի․․․»։ Ուրեմն, նոր ելակետի վրա է խոսք կառուցում Թումանյանը։ Դա ունի հիմնավոր պատճառ։ «Հազարան բըլբուլ» պոեմում աշխարհը նախնական անաղարտության մեջ է․
Երբ դեռ շունչը արարչական ծավալվում էր օդի մեջ,
/Երբ դեռ նոր էր կույս աշխարհքում մարդը խաղում պարզ ու պերճ/,
Երբ տիրում էր ամենուրեք սերն ու հանգիստն անվրդով,
Եվ գառն ու գել դեռ միամիտ խաղում էին իրար քով…
Ու հանկարծ միանգամից ամեն-ամեն ինչ փոխվում է աշխարհում։ Մենք, իհարկե գիտենք, որ այն, ինչ ազգային-ժողովրդական է, Թումանյանի համար բացարձակ արժեք է ներկայացնում, բնականաբար, բացառություն չեն կարող լինել օրհնանքներն ու անեծքները։ Եվ ահա «Հազարան բլբուլը» նույնպես զերծ չէ նման «հավա-տալիքներից»․ պոեմի սյուժեի հիմքում որդեկորույս մոր անեծքն է՝ ուղղված Ալան թագավորին.
Ինչպես որդիս իր մոր գրկին
Մեռավ՝ կարոտ աչքն աշխարհքին,
Նրանք էլ թող մնան էնպես
Կարոտ իրենց սուրբ փափագին,
Եդեմ այգին կտրի թող փուշ,
Իրենք գազան չար ու ապուշ։
Անեծքը, ինչպես ժողովուրդն է ասում՝ տեղ է հասնում, Ալան թագավորի երկիր-դրախտավայրը մի վայրկյանում վերածվում է դժոխքի, մարդիկ գազան են դառնում, վարդերը՝ փուշ։ Ինչ ասես, որ չի անում բարի ու ոսկեգահ Ալան թագավորը, միայն թե վերականգնի իր տերության նախկին փառքն ու գեղեցկությունը։ Բազում իմաստունների, մարգարեների հետ խորհուրդ է անում արքան, բայց ելքը չկա ու չկա։ Եվ հանկարծ ամպերի միջից երևում է մի սպիտակամորուս ծերունի և ասում՝ մինչև չբերեք Հազարան բլբուլ, որ երգի՝ այգին չի դալարելու, փուշը վարդ չի դառնալու, մարդիկ գազան էլ մնալու են։
Ինչո՞ւ ես կանգ առա սյուժետային այս մանրամասների վրա։ Պատճառը պարզ է։ Իր անավարտ երկի մեջ Թումանյանը մաքրագրությունն էր փորձում կատարել իր ամփոփ կենսափիլիսոփայության՝ «գործի դնելով» գեղարվեստական հարուստ փորձն ու հնարանքները։ Ակնհայտ է, «Հազարան բլբուլը» թումանյանական աշխարհի փոքրիկ «մոդուլն» է կրում իր մեջ։ Գրողն իր կրտսեր որդու՝ Արեգի անունով կնքված ասպետական երգիչ-աշուղի մեջ մարմնավորել է կյանքի, արդարության, դավանանքի և հավերժական սիրո սխրանքը։
Այս երկի գլխավոր կերպարը Թումանյանի Երազն է։
Այո, հզոր երևակայություն ունի Թումանյանը, ես միան¬գամայն ընդունելի ու ճշգրիտ եմ համարում այն տեսակետը, որ Թումանյանն է մեր երևակայական /ֆանտաստիկ/ գրականության հիմնադիրը։
Հեքիաթ-պոեմում գործում են ոչ թե մարդիկ, այլ նրանց իսկ կերպարով մարմնավորված Տեսլականներ։ Եվ հենց դրանում է կայանում պոեմի գեղագիտական ու գաղափարական նորույթը։ Ահա, կարծում եմ, նաև այս մասին է նշել և ինքը՝ Թումանյանը. «Ես գիտեմ՝ մի օր, իհարկե, ոչ շուտ, իմ կյանքը մեծ հետաքրքրություն ու աղմուկ է հանելու։ Շատ բան է պարզվելու, տեսնելու են բոլորովին ուրիշ բան։ Գրվածքներս դեռ լավ չեն կարդացել, տեսել»։
Գրողի նշած «ոչ շուտ» օրն արդեն եկել է։
Թումանյանը «գրականություն չի անում», նա ցանկացած իր տողում ներկայանում է բնական անկողմնակալությամբ, բառի զտարյուն ազնվությամբ ու հստակ մտքի անսեթևեթ խիզախությամբ. «Գյուղացի Համբոյի տունը կռիվ էր ընկել…» («Գիքորը»), «Մի սեպտեմբերի մեր գյուղացի որսկան Օսեփը ինձ գիշերակաց որսի տարավ Եղնուտի կիրճը» («Եղջերուն»), «Խորն աշունքին Լոռու սարերով անցկենալիս մի գյուղում մութը վրա հասավ» («Գելը»):
Աղայանն առաջինն էր նկատել դեռևս երիտասարդ Թումանյանի հանճարը՝ խորապես ընդունելով և ողջունելով ժողովրդականի մշակման նրա գեղագիտական սկզբունքները: Իսկ Մանուկ Աբեղյանը հենց Թումանյանի առաջին գրքում է տեսել նրա եզակիությունը։
Հիրավի, «Լուսավորչի կանթեղը» Թումանյանը կրում է իր ներսում: Անզուգական Լուսարար է նա, ու նրա լուսաբուժությունն էլ պիտի լինի մեր ներսից, որովհետև, ինչպես բանաստեղծն է ասում, «մենք ներսից ենք փչացած»։ Ապավինենք լավատեսությանը։ «Մեծությունը,- գրել է մեծ լոռեցին,- օրենքներ ու կանոններ չի ճանաչում, իրեն ցանկապատով չի փակում, եղած ցանկապատն էլ քանդում է»:
Թումանյանը հենց այդպիսին է: Նրան միշտ հուզել են երևույթի էությունը, ներքին խորհուրդը, քարի մեջ՝ նրանից ծնվող կայծը: Ազգայինը Թումանյանի հոգևոր հատկանիշն է, որով և պայմանավորվում է արժեքների այն համակարգը, որը նա ստեղծել է: Թումանյանն ինքն իր բառն է, և նրանում տարրալուծված տիեզերք-հոգի կամ ժամանակ-տարածություն եզրույթները մեկնելի են դառնում միայն ցավի քուրայում։
– 3 –
Թումանյանի հավատարմությունը ավանդականին ու նորին միանգամայն ինքնատիպ արտահայտություն ունի նրա գեղագիտական դավանանքի մեջ։ Եվ այդ սկզբունքի վրա է բարձրանում ոչ միայն նրա ստեղծագործությունը՝ ազգային հարուստ ճարտարապետությամբ ու բովանդակությամբ, այլ նաև ապրած ամեն մի պահը, ամբողջ կյանքը: Դիտարկենք այս հարթության վրա ժողովրդական մի ասացվածք, որը շատ մոտ է Թումանյանի մտածողությանը. «Ասողին լսող է պետք»: Կապակցության մեջ ասողը միայն ասող չէ, այլև ասացող, առավել ևս՝ լսող չէ լսողը, այլև ականջալուր լինող: Այսինքն՝ բառը Թումանյանի համար նախ և առաջ գործառույթ է:
Մենք ամենքս հյուր ենք կյանքում
Մեր ծննդյան փուչ օրից,
Հերթով գալիս, անց ենք կենում
Էս անցավոր աշխարհից:
Երևի թե մեր գրականության մեջ ամենից շատ մարդկանց շուրթերից հնչող քառատողերից մեկն է սա («Թմկաբերդի առումը» պոեմի նախերգանքից), սակայն ցավով պիտի արձանագրեմ, որ շատ անգամ այս և նման այլ մարգարեություններ (ներառյալ ժողովրդական մարգարիտների մեր հարուստ գանձարանը), ասում են ասվելու-լսվելու համար, և նրանց կիրառելիության,օգտակար գործողության գործակիցը բավականին ցածր է: Այս մտահոգությունն ունեցել է և ինքը՝ բանաստեղծը․«Մեր դժբախտությունն էն է, որ մեր ժողովրդի մի մասն անգրագետ է, կարդալ չգիտի, իսկ ով գրել-կարդալ է սովորում, դառնում է գրող ու կարդալը մոռանում է։ Դրա համար էլ մենք շատ գրողներ ունենք, բայց ընթերցող չունենք։ Իսկ գրողին ամենից առաջ ընթերցող է հարկավոր»։ Այսինքն՝ ոչ թե գիրք կարդացող, ոչ թե անգամ, ինչպես մեծն Սևակը կասեր, կարդացածը հասկացող, այլ, ավելացնենք՝ հասկացածը կատարող: Սա թումանյանական գեղագիտության առանցքային սկզբունքներից է, նրա համար ազգային արժեք են ոչ միայն հոգևոր կոթողները, այլև, առաջին հերթին, այն հատկանիշները, որոնք մարդուն մարդ են դարձնում, որոնք ներքին հարստություն են և փոխանցվում են գրականությանը՝ կոնկրետ այս կամ այն գեղարվեստական երկում։
Ճշմարիտ խոսքի գործառնական դերի ու նշանակության բարձրացման գործում մեծ են, անշուշտ, մեր դպրոցների և բուհերի անելիքները: Շատ դեպքերում աշակերտը ժպիտով ու ուրախությունից փայլփլող աչքերով է արտասանում Թումանյանի «Հայոց վիշտը», Մարոյի մոր ողբի տեսարանը ներկայացնող հատվածը («Մարո» պոե-մից) և այլն, և այլն, իհարկե՝ գոհ մնալով միայն իր «դասը լավ սերտած» լինելու հանգամանքով: Մինչդեռ ստեղծագործության բերած ապրումն ու «կյանքի դասը», դուրս են մնում դասապրոցեսից: Գրականության և արվեստի գեղագիտությունը պիտի դառնա կյանքի գեղագիտություն, կենսակերպի արտահայտություն: Այս մասին, սակայն, մի այլ անգամ։
Ես իմ հոդվածն ուզում եմ ավարտել Ստեփան Զորյանի խոսքով. «Եթե մի օր աշխարհի բոլոր ժողովուրդների բանաստեղծությունների ցուցահանդես լինի, հայ ժողովուրդը ուրիշ ոչ ոքի չի կարող ուղարկել, բացի Թումանյանից՝ իբրև օրինակ զտարյուն հայ բանաստեղծի»։