Հունիսի 25-ին Ստեփանակերտի «Գրիգոր Նարեկացի» պետհավատարմագրված համալսարանում էր հայ թատերագիր, ռեժիսոր, բանաստեղծ, քիմիկոս Հրանտ Մարգարյանը: Հրանտ Մարգարյանը ծնվել է 1938 թվականին Իրաքի Բասրա քաղաքում: 1966 թվականին ավարտել է Սթիվենսի ինստիտուտի տեխնոլոգիական քոլեջը: 1971-1972 թվականներին եղել է Կոլումբիայի համալսարանի գիտաշխատող, 1994-2005 թվականներին՝ Նյու Յորքի նահանգային համալսարանի դասախոս, 1967 թվականից Նյու Յորքի Համազգային թատերախմբի հիմնադիր-ղեկավարն է:
Թատերգությունները նվիրված են ամերիկահայ ժամանակակից կյանքի ազգային և հոգեբանական խնդիրներին:
Ստորև ներկայացնում ենք Հրանտ Մարգարյանի հետ ունեցած հարցազրույցը:
– Պարո՛ն Մարգարյան, ուրախ ենք, որ հնարավորություն է ստեղծվել հանդիպելու Ձեզ: Ջերմ հաղորդություն է ստեղծվել Ձեր և Արցախի միջև: Ի՞նչն է կապում Ձեզ Արցախի հետ:
– Պատմութիւն, անցեալ, հարատեւութիւն. այս բոլորը միացեալ, ժողովուրդի մը պայքարը, ժողովուրդի գոյութիւնը եւ անով Սփիւռքը, սփիւռքի գիտակից տարրին կապիլը Արցախին: Արցախը մեզի համար ոչ միայն անցեալ է, այլեւ անցեալէն եկած պայծառ ապագայի տանող ճանապարհ է: Մենք փոքր տարիքին, երբ որ Հայաստան կ’ ըսէինք, կը խաչակնքէինք, մեզի համար սրբութիւն է: Արցախը նոյն մակարդակի է, նոյն ձեւով է: Ամէն անգամ, երբ որ այս հողը կը մտնեմ, կարծես թէ կը երիտասարդանամ, կը դառնամ այն մարդը, որ ապագային կը նայի: Արցախը մեզի համար սրբութիւններու սրբութիւն է եւ ազգային իմաստով մեր յարատեւութեան առաջին և թերեւս ամենէն զօրաւոր կռուանն է, որուն պէտք է յենուիլ, որուն պէտք է պաշտպանել, սիրել, որպեսզի միացեալ ճակատով մենք կարողանանք պատմութեան երթալ:
– Այսօրվա Արցախը Ձեր աչքերով:
– Հպարտութիւն… բառին իսկական եւ լայն առումով: Մեր ամբողջ պատմութեան ընթացքին, երբ որ կը նայինք մեր ամբողջ պատմութեան, կը տեսնենք Արտաշիսեան հարստութենէն յետոյ Արշակունեացը կու գայ, ճիշտ կէս իջած կ’ ըլլայ մեր սահմանները, մեր հողը: Երբ որ կ’ երթաք մինչեւ Բագրատունեաց հարստութիւն, նորէն աւելի կը կիսուի, կէս հող կ’ ըլլայ… 1918-ին է, որ ինչ-որ մի պուճուր հող կարողացանք պահիլ… Սակայն այսօր Արցախը եկաւ փաստելու, որ 2000-3000 տարիներու պատմութիւնը, որ յաճախ զառիվար եղած է, այսօր դէպի վեր ձգտում մը կայ եւ ասիկա պատմական իրողութիւն մըն է, որ ամէն գիտակից հայ պէտք է ընդունի, պէտք է ճիգ թափէ, որպեսզի այդ զառիվեր ելած ճամփան, շարունակուի: Դառնանք մեր երազած այն հզօր Հայաստանը՝ Արցախով, Սփիւռքով, հայութեամբ: Արցախը մեզի յամար այդ ճանապարհն է, պատմութեան վերելքի ճանապարհն է:
– Անցյալ տարի Արցախում հանդես եք եկել «Մովսես Խորենացի» ներկայացումով: Արցախի թատերասեր հասարակությունը հիշում է գլխավոր դերում Ձեր փայլուն կատարումը: Մենք ճանաչում ենք Ձեզ և՛ որպես բանաստեղծի, և՛ թատերական գործչի, և բեմադրիչի: Դուք Ձեր մեջ ներառել եք մի քանի շնորհներ: Ի՞նչ նոր գործերով եք դիմավորում Ձեր 80-ամյակը: Ինչպիսի՞նն է Ձեր գրական հունձքը:
– Ճիշտ բնորոշեցիք՝ բանաստեղծութիւն, մեծ թուով թատերախաղեր, բեմադրութիւններ: Այս վերջին երկու տարուան ընթացքին, երբ որ 80-ամեակի սեմին կը հասնէի, որոշեցի մեր պատմութենէն առնել այնպիսի խորիմաստ դէմք մը. այդ էլ Խրիմեան Հայրիկն էր: Նրա մասին ես փոքրուց լսած եմ, բայց չէի ուսումնասիրած այն տարողութեամբ եւ այն խօրքով, ինչպէս վերջին երկու-երեք տարիներուն: 1986-էն սկսեալ Խրիմեան կ’ ուսումնասիրէմ: Խրիմեան դարձաւ մեր պատմութեան ամենէն զօրաւոր կռուաններէն մին, եթէ ոչ ամենէն կարեւորագոյնը: Այս մարդը եզակի դէմք է, որովհետեւ մեր բոլոր հոգեւորականները՝ սկսած Մեծն Ներսէս Շնորհալիէն, եթէ բարեգործութիւններ ըրած են, միշտ իրենց ետին թագաւոր ունեցած են, կառավարութիւն ունեցած են: Ահավասի՛կ, պատմութեան մէջ միակը Խրիմեան Հայրիկն է, որուն միակ ուժը իր ժողովուրդն է, եւ կառչած իր ժողովուրդի երազներուն, ան կարողացաւ այդ ժողովուրդին վերելքի մը հասցնել եւ ինչպիսի՜ վերելք: Եթէ նայելու ըլլաք իր ամբողջ գրականութիւնը, կը նկատէք, որ ինքնատիպ գրականութիւն ունի… Որո՛ւ մտքէն կանցնի, որ պապիկը իր թոռը հողին յետ պիտի պսակէ: Ահավասի՛կ, այս մարդը մեզի խորհուրդ կու տայ: Այդ խորհուրդներուն եթէ մենք հետեւինք, այսօրվա կտրուածքով նոյնքան խոր արտահայտութիւններ եղած են: Աշխարհով մէկ կ’ ուզէի, որ Խրիմեանը ճանչնար, տեսնէր: Փորձեցի եւ կը փորձեմ Խրիմեանը ներկայացնել իր վեհութեամբը: Եւ կ’ ուզէմ ամէն հայ, եթէ կարելիութիւնը ունենայ, տեսնէ, լսէ անոր խորհուրդները, որովհետեւ, եթէ ազգային մէջք կ’ ուզես, Խրիմեանը քեզի կու տայ ատիկա, եթէ գիտակից ձեւով մոտենաս: Ես՝ որպէս դերասան, որպէս բեմադրիչ, որպէս գրող ասէմ, որ Խրիմեանը դիւրին չէ ներկայացնելը, եւ կ» ուզէս այնպէս մը ներկայացնել, որ դառնայ այն սուրբը, ազգային սուրբը, որուն մենք կըրնանք հետեւիլ: Երբ որ բէմ կ’ ելլեմ, երբ որ կը վախնամ, անկեղծօրէն կը վախնամ, այս հսկայ տիպարը ներկայացնելու, չըլլայ, չըլլայ, յանկարծ սպրդիմ, յանկարծ սխալ բան մը ըսեմ. ատոր համար Խրիմեանը ճնշիչ ներկայութինն է՝ հոգեպէս, մտայնապէս, ֆիզիկապէս, ամբողջովին Խրիմեան պիտի ըլլաս, պիտի փորձես ըլլալ Խրիմեան, որպեսզի ժողովուրդի մէջ իր հմայքը, իր արժանի տեղը գրաւէ: Եւ ուրախութեամբ ըսեմ, որ 18-20 անգամ է, որ այս մոնո թատրոնը կը ներկայացուի: Ինձի համար մեծագոյն հաճոյք է, երբ որ ժողովուրդը կ’ ընկալէ, երբ որ ես կըրնամ Խրիմեան մը ներմուծել հանդիսատեսի մտքին մէջ, այդ ինքնին ինձի համար մեծագոյն պատիւ է՝ խոնարհաբար կ’ ըսեմ ասիկա: Երբ որ բեմէն կը հեռանայ Խրիմեան, անկեղծօրէն ես կը յուզուիմ, շատ կը յուզուիմ: Եւ միշտ կը հարցնեմ. «Հայրի՛կ, քեզի ներկայացուցի՞»:
– Պարո՛ն Մարգարյան, պիտի ցավով խոստովանենք, որ Մայր Հայաստանում և Արցախում, որքան էլ տեղյակ լինեն, այնուամենայնիվ, ամբողջական պատկերացում չունեն Սփյուռքում ստեղծվող հայ գրականության մասին: Վերջերս ես պաշտպանեցի թեկնածուական ատենախոսություն՝ «Հակոբ Կարապենցի ստեղծագործությունը» վերնագրով, որքան գիտեմ, դուք մտերիմ էիք Կարապենցի հետ: Կարապենցը մեր արձակի նշանավոր դեմքերից է:
Դուք՝ որպես նրա գրչակից, ի՞նչ կարող եք ասել նրա մասին:
– Հոյակապ գրող, ինքնուրոյն ոճի տիրապետող գրող մը եղած է: Շատ յստակ ու պարզ գեղարուեստական գրականութիւն մը ստեղծեց Հակոբ Կարապենց: Նա սփիւռքահայ արձակի մէջ դարձաւ այդ հսկաներէն մէկը: Եւ, բարեբախտաբար, գոնե գրական շրջանակներու մէջ այդ զգացին բոլորը, որ այստեղ մեծ գրող մը կայ: Ինքը արեւմտահայերէն չէր գրեր, բայց նոյնիսկ սփիռքահայ գրականութեան մէջ ինքնորոյն տեղ կը գրաւէր: Եւ կարելի էր Կարապենց թարգմանել որեւէ լեզուի ևւ հպարտանալ իր արձակով, բովանդակութեամբ: Թեմայական իմաստով Կարապենց զտարիւն մտահոգ հայ գրող մը եղաւ մեր գրականութեան մէջ եւ պիտի հոն հասնի, յաւերժին հասնի:
-Կարապենցի շատ հերոսներ իր շրջապատից են: Մի քանի խոսքով պատմեք նրա ստեղծագործությունների և հերոսների մասին:
– Հերոսները հետաքրքրական են: Շատ դիպուկ գործ է «Աբգար ամու օտար հարսը»: Վերջին տեսարանը հոյակապ տեսարան է, իր պարզութեանը մէջ ամբողջ սերունդի մը դիպուկ հասկացողութիւնն է, որ կ’ արտահայտէ: Հայու գենը, ահաւասիկ կը շարունակուի, թեեւ հարսն օտար է: Այնտեղ կ՛ըզգաս իր ազգային գիտակցութեան հիմնական ոլորտները: Եւ միւսներն ալ՝ իր շրջանակէն առնուած գործերուն մէջ: Կարապենց ատոր վարպետն է՝ բառին իսկական առումով:
– Ձեր կարծիքով սփյուռքահայ իրականության մեջ Կարապենցի հերոսները փոխվել են, թե՞ կարող ենք ճանաչել նրանց, եթե հանդիպենք Նյու Յորքի փողոցներում:
– Պէտք է ըսել՝ ոմանք փոխուեր են, որովհետեւ ժամանակի հարց է ատիկա: Չունինք, Աբգար ամու նման մարդ չկա՛յ թերեւս: Միւս հերոսները, որ կեանքի հետ շփուած ունին, կարելի է գտնել: Ամէն մէկ գրող իր ժամանակը կ՛արտահայտէ, Կարապենցը կարողացած է այդ ժամանակաշրջանի պատկերը տալ: Անոնք ալ մտածողութեամբ կը փոխուին: Հերոսները մարդ են ի վերջո: «Անկատար», «Ամերիկեան շուրջպար»՝ ասոնք բոլորն ալ տեղական բնոյթ ունեցող գործեր են: Ապագայի գրողը կամ պատմաբանը, երբ որ ամերիկահայ իրականութեան մասին կ’ ուզէ բան մը խոսիլ, գրել, պէտք է Կարապենց կարդայ:
– Կարապենցի ընտանիքի, շառավիղների մասին ի՞նչ կարող եք ասել:
– Իր զաւակները, թոռները ամերիկեան շրջանակի ազդեցութեան տակ են: Այդ ամերիկեան շրջանակն այնքան զորաւոր ներգործութիւն ունի առհասարակ հայ կեանքի վրայ, որ դժուար է… Կարապենցի մտահոգութիւնները ժամանակի բերումով կը նուազին, աւելի աղօտ կը դառնան: Եւ շրջանակն աւելի տիրող կ՛ըլլայ: Ատոր համար այդ շառաւիղները ոչ միայն Կարապենցի պարագային, առհասարակ որեւէ հայու պարագային, որ այդպէս ներծծուած է ազգային հասկացողութեան մէջ. յաջորդական սերունդներն աւելի աղօտած են այդ մարզերուն մէջ ամերիկեան առումով եւ ոչ միայն ամերիկեան, իրականութեան մէջ ասիկա նաեւ եւրոպական երկրները, Ռուսիա նոյնն է պարագան, արաբական երկիրները նոյն ձեւով: Շրջանակը կլանող է: Եւ այստեղ պետք է շեշտել՝ միակ տեղը, ուր յոյս պիտի ունենանք որպէս հայ՝ Հայաստանն ու Արցախն է: Այս է մեր յոյսը: Այստեղ փոփոխութիւններն ազգային իմաստով յարափոխութիւններ են, բայց ոչ այլ մշակոյթի: Մենք ձեւով մը աշխարհին հետ կը քալինք, բայց միայն այստեղ ազգայինը կը մնայ: Այստեղ ըսելով՝ կը հասկնանք Հայաստան ու Արցախ: Այս է մեր ապագան: Միակ ապագան այս է:
– Կարապենցի ստեղծագործությունների մեջ ևս երևում են Ձեր թվարկած մտահոգությունները: Հայերի թոռները հրաժարվում են հայերեն խոսել, հաճախել հայկական դպրոցներ:
– Ինքը մեր բոլոր միջոցառումներուն երբ որ կը հրաւիրէինք, միշտ ալ ներկայ եղած է, միշտ կու գար և կը փնտրէր մեզի: Քանի որ իր ընտանիքին մէջ լեզուն քիչ մը աղօտած էր, իր փնտրտուքը հոն էր, ուր հայերեն կը խոսուի, այնտեղ էր, ուր հայկական մտահոգութիւնները կը բարձրացուէին: Եւ ներկայ էր, միշտ ներկայ էր խոհուն մտահոգութիւններով:
– Այսօր Ստեփանակերտի «Գրիգոր Նարեկացի» պետհավատարմագրված համալսարանում եք: Կիսվե՛ք, խնդրում եմ, ձեր տպավորություններով:
– Երեկ, երբ համալսարանի ռեկտոր և բանաստեղծ Վարդան Հակոբյանի հետ էի, տեղեկացայ, որ Արեւմտահայերէն կը դասաւանդուէ այստեղ: Ատիկա սքանչելի, հոյակապ բան մըն է: Ասիկա եզակի երեւոյթ է: Արեւմտահայերէնի դասաւանդումը հիմնական է, կարեւոր է մեզի համար, որովհետեւ մեր ազգային գոյութեան մէջ նաեւ դիմագիծ պահել է՝ եւ գրականութիւն, և լեզուի զարգացում, և ոճի զարգացում: Ինձի համար տեսակ մը զարմանալի է 1880-ական թվականներէն մինչեւ 1915 թուականի լեզուի զարգացումը: Այնտեղ այնքան նոր բառեր կան, ոճային զարգացումներ կան: Ես չեմ հասկըցած մինչեւ հիմա. երկիր չունեցող, քու երկրէն դուրս, այլ երկրի մը մէջ լեզու կը զարգացնես: Եզակի երեւոյթ է: Աշխարհի պատմութեան մէջ թերեւս չկայ այսպիսի բան: Գիրքերուս մէկուն մէջ ես ակնարկած եմ: Ատիկա մեծ բան է: Օր մը երանի առիթ ըլլայ գամ դասաւանդեմ, գամ խօսիմ արեւմտահայ գրականութիւն: 1915-էն ետք լեզուի զարգացումը, ոճի զարգացումը, գրականութեան զարգացումը նոր ընթացք մը բացաւ: Ատ ալ բացառիկ երեւոյթ մըն է: Այդքան շեշտակի բաժանում եւ նորընձյուղում՝ շատ եզակի երեւոյթ է ասիկա: Հաւանական է, որ սոցիոլոգները կըրնան ասոր մասին խոսիլ բաւական երկար: Բայց իրողութիւնն այն է, որ լեզուն ուրիշ ձեւ ստացաւ, ուրիշ բանաստեղծներ եկան՝ Մատթէոս Զարիֆեան, Զահրատ, Խրախունի… ասոնք նոր ընթացք տուին արեւմտահայ գրականութեան: Տեսակ մը անհասկանալի երեւոյթ է զարգացման, բայց ընդունելի, բացառիկ երեւոյթ մըն է:
– Շնորհակալութիւն: Առաջիկա Ձեր ծրագրերի մասին` երկու խոսքով:
– Առաջիկա ծրագրերը շատ են: Հիմա արդէն պատրաստ վիճակի մէջ է թարգմանութիւն մը, մեր հայ բանաստեղծ Փիթեր Բալաքեանի գործի թարգմանութիւնը, որ աւարտած է եւ կը սպասենք հրատարակուելու: Բանաստեղծական առաջին հատորս վերջնական շրջաններու մէջ է: Ան ալ պիտի հրատարակուի եւ նոր թատերախաղեր կան, որոնք արդեն կառոյցային իմաստով կազմված են: Եթէ տարիքս եւ առողջութիւնս ներեն, կը հուսամ՝ դեռ տալիք ունիմ մեր գրականութեան: Հուսամ՝ կըրնամ հասցնել: Ատոր ես չեմ ուզէր հեռանար երկրէն, բայց այդպէս պիտի ըլլայ: Ինչքան որ կըրնամ պիտի փորձեմ ուժերուս ներած չափով…
– Շնորհակալություն: Մաղթենք Ձեզ քաջառողջություն, արցախյան երկարակեցություն և ստեղծագործական նորանոր վերելքներ:
– Շատ-շատ շնորհակալ եմ այս հանդիպման համար: Ինձի համար մեծագոյն հաճոյք է այսօր գտնուիլ այս համալսարանին մէջ: Պիտի Արցախի Գրողներու միութեան անդամներու յէտ հաղորդակցիմ եղբայրաբար՝ մտաւորական մակարդակի վրայ: Եւ միասին՝ ձեռք ձեռքի երթանք հոն, ուր մեր ազգը մեզի կ՛ուզէ, որ տեսնէ:
«Եղիցի լույս»
Թիվ 04 (193) 2019
