Վարդան Հակոբյան / Երկաթյա վարագույրները ետ քաշելու ժամանակը

0

Հայ եւ համաշխարհային պատմագրության մեջ վաղուց ի վեր ամրագրված ճշմարտությունը՝ հայերն աշխարհի ամենահնագույն քաղաքակրթություն ունեցող ազգերից են, այսօր ոչ մի կասկած չի հարուցում, բնականաբար, առավել եւս՝ ապացուցման կարիք չունի։ Բացարձակ իրողություն է եւ այն, որ յուրաքնչյուր քաղաքակրթության հիմքում ազգային լեզուն է։ Ինչ լեզվով է խոսել Նոյ Նահապետը։ Անշուշտ, նա խոսում էր հայերեն։ Եվ սա բանաստեղծական զեղում չէ, բազմաթիվ բանահյուսական բանավոր գործեր, մանավանդ՝ ասացվածքներ կան, որոնք անմիջական կապ ունեն Նոյի ու ջրհեղեղի հետ, հաստատում են այս իրողությունը։ Ժողովրդի մեջ վաղընջական ժամանակներից մինչև հիմա շրջանառվում են «Գինին նոյի ձեռքով է քաշված», «Նոյեն վըխտան խոսե», «Նոյի աղավնին», «Մեր ախպերությունը Նոյի ծերքավնա կնքվալ» և այլն։ Եվ անվիճելի է, որ ազգերի ձեւավորման խնդրում, որոշիչ դեր է խաղացել լեզուն, անգամ սկսած այն պահից, երբ դեռ հնչյունը գիր չէր դառել։
Իմ դիտարկումներն, իհարկե, լեզվագիտական չեն, բայց ով է ասել, որ ես, ընդհանրապես հայ մարդը, ամեն անգամ մի տառ գրելիս Մաշտոցի հետ չի մասնակցում այբուբենի ստեղծմանը։ Հիրավի, որպես ազգ ու ժողովուրդ, դեռեւս մեր թվարկությունից շատ առաջ մեր մշակույթը ստեղծեցինք՝ քարերն ու մագաղաթները վերածելով գրքերի, առաջինն աշխարհում քրիստոնեությունն ընդունեցինք որպես պետական կրոն, արարեցինք հայերեն մեր գիրը, ասորական Պեշիթոյից թարգմանեցինք Աստվածաշունչը (ի դեպ, մեր լեզուն, ինչպես գրում են հավաստի աղբյուրները, միակն է նաեւ այն առումով, որ Աստվածաշնչի անվանման մեջ պահպանվում է Աստված բառը), ստեղծեցիք մեր Սասնա Ծռեր դյուցազներգությունը, մեր Հայաստանն ու Հոգեւոր Հայաստանը, մեր ազգայինը։ Եվ արարչությունը շարունակվում է։ Մեր լեզուն էն գլխից հաղորդակցություն էր Աստծո հետ, եւ միայն շատ հետո պիտի աշխարհահռչակ բանաստեղծ Բայրոնը խոստովաներ, որ հայերենը Աստծո հետ խոսելու լեզու է։ Այո, հպարտանում ենք մեր ազգային հարստությամբ, նրանով, որ մեր ոսկեղենիկ լեզվով կերտվել են մեծարժեք ու մնայուն արժեքներ, որ մենք եզակի Մատենադարան ունենք, որ… Կարելի է երկար ու երկար թվել։ Բայց… Թող ներվի, հայ ժամանակակից երիտասարդը լիարժեք տե՞րն է այս ամենի։ Մեկ բառով ասենք՝ ոչ։ Ինչու։ Պարզեմ միտքս։ Վերջին հարյուրամյակից բացի, մեր դպրությունը հազարամյակներ շարունակ ստեղծվել է դասական ուղղագրությամբ։ Մենք այսօր այն մերը դարձնելու համար թարգմանության ենք դիմում, ինչպես, ասենք, Շեքսպիրի, Ուիթմենի կամ Ջոյսի հետ հաղորդակցվելիս։
Հոգևոր պաշարը, որ կուտակվել է դարերի ընթացքում, մեզ համար հիմնականում մնում է անհասանելի, կամ՝ եթե մեզ հասնում է, ապա միայն ու միայն միջնորդավորված։ Կարդում ենք Նարեկացի, գրաբարով ուրիշ Նարեկացի է, աշխարհաբարով՝ ուրիշ․ այստեղ արդեն թարգմանության լավի ու վատի հարցը չէ, այլ Նարեկացու Նարեկացի լինելու խնդիրը։ Իմ սերունդը և, ընդհանրապես՝ Հայաստանում ծնվող-մեծացող սերունդները, ամբողջապես զրկված են այն վիթխարի գրական-գեղարվեստական, գիտական ու մշակութային շտեմարանից, որն ունի դասական ուղղագրություն։ Ասենք, ինչո՞ւ բոլորը չկարողանան բնագրով կարդալ Պարոնյան, Զոհրապ, Օտյան, Վարուժան, Սիամանթո, Պեշիկթեշյան, Դուրյան, Մեծարենց․․․։ Նրանց գրականության պակասը մեր այրան մեջ անպայման ինչ-որ կարևոր բաղադրատարրի կարիք է առաջացնում, որոշակիորեն խաթարում հայ լինելու մեր ընդհանրական կերպարը։
Տարիներ առաջ բարեբախտություն եմ ունեցել ջերմ մտերմություն ունենալու տաղանդավոր բանաստեղծ Վահե Օշականի հետ։ Մի օր նա, երբ մեր տանն էինք, ասաց․ «Հորս՝ Հակոբ Օշականի գրական ժառանգությունը հսկայական տպաքանակով լույս ենք ընծայել, բայց սփյուռքում բոլոր հայերը չէ, որ հայերեն կկարդան․․․ Ուզում եմ այդ տպաքանակի որոշ մասը բերել Արցախ»․․․ Եվ ուրախացա, և անակնկալի եկա։ Հիշեցինք Պարույր Սևակի բարձր գնահատականը Օշականի ստեղծագործության մասին, կարևորեցինք նրա երկերի հրատարակությունը, բայց ավելին չկարողացա խոստանալ, որովհետև Արցախում դասական ուղղագրությամբ երկերը չեն ընթերցում, քանի որ դպրոցում չեն սովորում արևմտահայերեն։ Իսկ հայերենը, իմ խորին համոզմամբ հայերեն չէ, եթե նրանից առանձնացվում է արևմտահայերենը, մեր լեզվի երկու ճյուղը միասին են հայերեն։ Ճշմարիտ հայերեն։ Իհարկե, Վահեն, նրբորեն խուսափեց խնդիրը երկրորդ անգամ արծարծելուց։ Մենք լուռ իրար հասկացանք։ Եվ մինչև հիմա զգում եմ այն պարապն Արցախում, որ Հակոբ Օշականի ստեղծագործության բացակայությամբ է բացատրվում։ Ոչ միայն։
Ես ընդամենը մեկ փաստ հիշեցի, որն, ուղիղ գծով, կապված է արևմտահայերեն լեզվի «անհաղթահարելիության» հետ։ Բայց չէ՞ որ Մաշտոցը հայոց առաջին դպրոցներից մեկը բացել է հենց Արցախում։ Բայց չէ՞ որ շուշեցի ածխագործ-ուսուցիչ Ավետիք Բահատրյանն է, որ իր «Հին հայոց տաղաչափական արուեստըե գրքում, առաջիններից մեկը, անդրադարձել է Նարեկացու «Մատյան ողբերգության» պոեմի տաղաչափությանը, նրա լեզվին ու արժանացել Եղիշե Չարենցի բացառիկ բարձր գնահատականին․ «Գիրք հանճարեղ և զարմանալի»։ Իսկ Էդ․ Ջրբաշյանը՝ խոսելով այդ գրքի մասին, գրել է․ «Տաղաչափական ձևերը Բահատրյանն աշխատում է մեկնաբանել սեփական ազգային հիմքով՝ հայոց լեզվի արտասանական և շեշտադրական առանձնահատկություններով։ Դա նրա գիտական մտածողության ուժեղ կողմերից մեկն է»։ Հենց այդ աշխատության մեջ է, որ Ա․ Բահատրյանը բարձր գնահատանքով է անդրադառնում հայ գրչությանը․ «Հայոց քերթողական արուեստը դեռ Վահագնի ժամանակին հասած ենք նկատում իւր բարձր կատարելութեանը»։
Այստեղ՝ Գանձասարի վանքում, ուր գտնվում ենք հիմա, ստեղծվել են ոչ քիչ արժեքավոր երկեր, որոնց նմուշներն արդեն քանի-քանի սերունդների անհասանելի են մնում՝ դարձյալ լեզվական պատճառներով։ Ինքնաօտարվում ենք, հետո սկսում «հերոսաբար» մեր լեզվով թարգմանվել՝ հաղթահարելով մեր հեղինակած արհեստական խոչընդոտները։ Այս երևույթը որքան ծիծաղելի, այնքան էլ, գուցե և բազմապատիկ ավելի, ցավալի է, դառնում է «հայկական» բնավորության ոչ ընդունելի գիծ, թեև նման վայրիվերումները, ինչ խոսք հաճախ բացատրվում են սոցիալ-քաղաքական պայմաններով, մեզ պարտադրված այս կամ այն ողբերգական իրադրության առկայությամբ։
Գրաբարից հրաժարվելը մեր լեզվի զարգացման ճանապարհին մեր մեծագույն վրիպումներից էր։ Երկրորդ Մեծագույն աղետն էին խորհրդային շրջանի ուղղագրական «բարեփոխումները», ինչպես ասում են։ Սակայն այստեղ ես կուզեի մի փոքր կանգ առնել «աբեղյանական ուղղագրության» հետ առնչվող խնդիրների վրա։ Իմ ուսումնասիրությունների արդյունքում ես հանգել եմ այն եզրակացության, որ Աբեղյանը՝ քննության առարկա խնդրում «քավության նոխազ» է։ Հիշենք լենինյան հայտնի ասույթը․ «Հայաստանը մենք զոհեցինք հանուն համաշխարհային հեղափոխության»։ Զոհ եզրույթի մեջ չեն մտնում միայն եղեռնված ժողովուրդը, աշխարհագրական տարածքները, այստեղ ասվածին հետևում է նաև բոլշևիկյան նոր շեշտադրումը լեզվի հարցում՝ խորհրդային երկրի մեջ մտնող բոլոր փոքր ազգերի լեզուները պիտի դարձնել լատինատառ։ Այնպես որ, իբրև արևելահայերիս և արևմտահայերիս բաժանող երկաթյա վարագույր, լեզվական «նոր ուղղագրությունը» ընտրվեց։ Մանուկ Աբեղյանն իր գիտական դրույթները ուղղագրության վերաբերյալ՝ սկսած 1890, ապա՝ 1913 թվականներից, շարադրել է տարբեր պարբերականներում և միշտ էլ ընդգծել է․ «Եթե որևէ փոփոխություն պիտի վերացնի մեր ուղղագրության միությունը և մեր երկու գրական լեզուները իրարից ավելի հեռացնի, ավելի լավ է, որ չլինի»։ Աբեղյանը մշտապես շեշտել է ,ընդհանուր ուղղագրություն ունենալու անհրաժեշտությունը արևելյան և արևմտյան հայերի մեջե։ Ավելին, նա իր եզրահանգումներում հեռուն է գնացել․ «Եթե չլիներ գրաբարի ուղղագրությունը, մենք դժվար թե ունենայինք մեր արդի գրական լեզուն»։ Խոստովանենք, որ սա խիստ սկզբունքային ու նաև ելակետային դիտարկում է։ Այս մասին քիչ չի գրվել և դեռ էլի կգրվի։
Մեզ համար պարզ է մի իրողություն՝ գիտականորեն, թե գեղարվեստորեն մեր գրաբարյան լեզուն հազար անգամ ավելի ամբողջական է վերարտադրում իր մեջ ազգային մեր նկարագիրը։ Տեղն է հիշելու Ֆ․ Գ․ Յունգերի խոսքը․ «Լեզուն առանց գիտության կարելի է պատկերացնել, գիտությունը հնարավոր չէ պատկերացնել առանց լեզվի։ Իսկ քանի որ լեզուն ինչ-որ որոշակի լեզու է, ուրեմն գիտությունն անհնար է պատկերացնել առանց որևէ որոշակի լեզվի։ Եթե լեզուների բազմազանությունից դժգոհ՝ մեր մեջ ծնվում է լեզուները մեկ-միակ՝ ինչ-որ lingua universalis-ով կամ համաշխարհային լեզվով փոխարինելու պլան, նման դեպքում նույնպես այդ լեզուն ինչ-որ որոշակի լեզու է, այնպիսի կառուցվածքի լեզու, որը հենվում է բնական լեզուների վրա»:
Ես այստեղ կարևոր եմ համարում մի հիշեցում, որն անմիջապես կապ ունի «աբեղյանական ուղղագրության» հետ։ Ուրեմն՝ չպիտի մոռանանք, որ գիտնականը ուղղագրության դյուրացման և լեզվական մի շարք (հատկապես՝ ձայնավորների հարցում, ինչպես «Մի հնչյուն՝ մի գիր» սկզբունքի կիրառման դեպքում), գիտական դրույթների դիմել է դեռևս այն ժամանակ, երբ օդում անգամ, ինչպես ասում են, աննշմարելի էր «կոմունիզմի ուրվականը», այսինքն՝ լեզվական բարենորոգումը, ըստ գիտնականի, ընդունվելու պարագայում պետք է վերաբերեր մեր լեզվի թե արևելյան, թե արևմտյան ճյուղերին, ավելին, այն ժամանակ լեզվական ճյուղերի նման տարբերակում գրեթե չկար։ Երբ «բարեփոխություն» կատարվեց արևելյանում՝ կուսակցական գաղափարախոսների ճնշման ներքո, զոհասեղանին դրվեց և Էրգրի լեզուն, պառակտվեց երկիրը։ Բոլշեւիզմի բերած մեծագույն ողբերգություններից մեկը մարդու մեջ մարդուն պառակտելն էր, նրա եսի երկատելը՝ ոչնչացնելու նպատակով։ Այն մեզ հանեց մեր դեմ, Աբեղյանին հանեց Աբեղյանի դեմ։ Սա ժամանակի դրաման էր։ Խորհրդայնացումը մեր անհեռատես գործիչների ձեռքով միանգամից հօդս ցնդեցրեց նաեւ վիլսոնյան ծրագիրը, մեր շատ երազանքներներ ու նպատակներ։
Ապա ազգայնացման խորհրդային այդ արշավի դեմ պայքարում ազգային շատ ու շատ գործիչներ հայտնվեցին 37-ական թվականների ճիրաններում։ Որքան էլ լեզվական բարեփոխումների նման կիրառմանը դեմ լինեին ժամանակի հայ լեզվաբանները, իսկ դա այդպես էլ կար (այդ թվում՝ Աբեղյանը), այնուամենայնիվ, Մոսկվայից Երևան «իջած» հրամանը՝ լեզվական փոփոխության վերաբերյալ, կատարվեց Պողոս Մակինցյանի և, ինչպես Չարենցը կասեր՝ «լենինյան չստեր հագած ֆիլիստերների» կողմից։ Հայ լեզվաբանների ձեռքբերումը, եթե կարելի է այսպես ասել, մնաց այն, որ, այդուհանդերձ, լատինատառ այբուբենին անցնելու գաղափարը մերժվեց մեզանում։
Ավելորդ չեմ համարում հիշեցնել Ամենայն հայոց բանաստեղծի նամակի հանրահայտ տողերը՝ Թիֆլիսից հղված նույն Պ․ Մակինցյանին․ «Ոչ թե պետք է հին հնչյունները վերականգնել, այլ մաշվածները դեն գցել, ինչպես ռուսներն արեցին։ Ոչ թե պետք է դժվարացնել, այլ պետք է հեշտացնել։ Եվ չպետք է էդ խնդրին էդ կերպարանքը տալ-պատմախնդրություն չեմ իմանում ինչ բան կապել հետը»։
Փաստերն ու փաստարկումները հանրահայտ են։ Այժմ «բաժանումը» երկու ճյուղերի միջև խորացնելով՝ ոչնչի չենք հասնի, ոչ էլ, իհարկե՝ սոսկ դատապարտելով կատարվածը։ Ծայրահեղությունների չպիտի գնալ, քանի որ հենց այդ մոտեցումներն են մեզ կանգնեցրել լեզվական աղետի, ես կասեի՝ երկրաշարժի առաջ, որից մեր տունը («Հայոց լեզուն տունն է հայուն», Մ․ Իշխան) անընդհատ ցնցումներ է ապրում։ Ինչ էլ որ կատարվի, լեզուն երկրի, ազգի գոյության առաջին, անփոխարինելի պայմանն է, մեր արյան վարքագրությունը, հետևապես պարտավոր ենք ազգովի լծվել նրա բնականոն զարգացմանն ու աճին։ Ինչպե՞ս կարող են մի լեզվի բարբառային ճյուղերը, դրանք կրող քաղաքներն ու գյուղերը վերանալ, ու լեզվի վրա վերքեր չառաջացնել։ Ես նկատի ունեմ (Ակնի, Սեբաստիայի, Վանի, Գարահիսարի, Երզնկայի, Տիգրանակերտի) բարբառները։
Այսօր Արցախում, մանավանդ՝ քաղաքային պայմաններում աճող սերունդները, լիարժեք չեն տիրապետում արցախյան բարբառին։ Օտարամոլությունը մեզ ոչնչացնում է։ Ներեցեք ինձ։ Բայց մտնենք Ստեփանակերտի գերեզմանոցները և կտեսնենք, որ անգամ քարերի վրա տոհմիկ հայ մարդկանց՝ մեծ ու փոքր, անունները մեծամասամբ գրված են ռուսերեն տառերով։ Բայց չէ՞ որ այդ գրերը մեր պատմությունն են վաղը ներկայացնելու։ Չէ՞ որ հայը քարի վրա միշտ գրել է հայերեն։ Դեռ չեմ խոսում շատ երիտասարդների թևերին կամ կրծքներին դաջված գրությունների մասին, որոնք նույնպես հիմնականում օտարալեզու են։ Սա նշանակում է, մեր լեզվական խնդիրը լուրջ դիմադրության առաջ է։
Օտարամոլության ծայրահեղությունը, մի կողմից էլ՝ մաքրամոլության չարդարացվող ճիգերը մեզ կանգնեցնում են մեծ մարտահրավերների առաջ։ Մենք չէ, որ այս մասին բարձրաձայնում ենք։ Մեզանից առաջ էլ մեր նախնիներն ունեցել են նման խնդիրներ և տվել են իրենց բացատրությունները։ Կրկին պիտի Թումանյանին դիմեմ։ Նա լեզվի հարստացման հիմնական աղբյուր էր համարում ժողովրդական բանահյուսությունը, բարբառները, բայց միաժամանակ չէր բացառում նաև լեզվի զարգացման գործընթացներում փոխառությունների դերը։ Փոխառությունների, ոչ թե կրկնակման։ Մեծ բանաստեղծը գրում է․ «Խնդրեմ, ասեք, եթե մեր լեզվից հանեք ձեր հալածած «շանը», որ չինական է, թե մոնղոլական-թաթարական, ինչո՞վ կփոխարինեք։ ․․․Դրա նման նաև շատ ուրիշ բառեր, որ մաքուր հայերեն չեն»։ Խոսելով ծայրահեղ մոտեցումների վնասակարությունների մասին, գեղագետը եզրահանգում է․ «Ոչ․ թե ժողովրդական, թե գրական խոսքի մեջ լեզվական փոփոխությունները եղել են միշտ, կլինեն միշտ, և շատ է գեղեցիկ, որ էդպես է․ միայն թե պետք է իմանալ շնորհքով, խելացի առնել ու տեղը գործածել, ահա խնդիրը։ Իսկ ինչ վերաբերում է ժողովրդական բարբառներից օգտվելուն, դա ոչ թե դատապարտելի է, այլ հենց դա է բնական ճանապարհը կայտառ, կենդանի լեզու ստեղծելու։ Բավական է․ մեր երեխաներն այլևս չպետք է սարսափեն «հա» ասելիս, և մայրերն այլևս չպետք է մատներն սպառնալի թափ տան նրանց վրա․ «հա» ասացի՞ր, ինչպե՞ս կարելի է, ասա «այո»։ Բավական է, նզովքը պետք է վեր կենա «հա»-ի վրից, իբրև թե նա գռեհիկ է, դրա մեջ ոչ առողջ միտք կա և ոչ էլ ճաշակ»։
Սակայն վայ այն լեզուներին, որոնք իրենց հույսը դնում են հիմնականում փոխառությունների վրա։ Պարզվում է՝ շատ ու շատ բառեր, որ մենք օգտագործում ենք մեր զրույցներում կամ գիտական հոդվածներում ու այլուր, արևմտահայերենում հստակ պահպանել են իրենց հայկական անխաթար ձևը, մենք գրում ենք՝ օբյեկտիվ, մինչդեռ ունենք առարկայական համարժեքը, սուբյեկտիվ, այն դեպքում, երբ ենթակայականն առավել խորն է արտահայտում հասկացության էությունը։ Օրինակները շատ ու շատ են։
Լեզվի զարգացման այն ուղին, որ Թումանյանը բնական է համարում, արդի պահանջների ենթապատկերում ևս պահանջում է իր թարմացումը։ Մեր բնավորությունը մեր բանահյուսությունից, ազգայինից է ակունքվում։ Արցախցին ասում է՝ սովից կմեռնեմ, ուրիշի պատառին աչք չեմ քցի։ Սա ելակետ է։ Հակադրության համար չեմ մեջբերում, բայց ուզում եմ հիշեցնել նաև ազերական ասացվածքը․ «Հարյուր տարի է՝ գողություն եմ անում, բայց դեռ հարամ թիքա չեմ կերել» («Յուզ իլ օղուռռուղ էլամիշամ, ամմա հարամ թիքյա յեմամիշամ»)։
Ինչպես տեսնում ենք, լեզուն ավելին է, քան բնավորությունը։ Լեզուն մարդն է՝ իր տեսակի ու թրծվածքի մեջ։ Մյուս դրույթը, որ Թումանյանը շեշտում է, դա «հմիտքն ու ճաշակն» են, որ ունենում է ճշմարիտ բառը։ Մենք դրան գումարենք աշխարհագրություն, պատմություն, բնավորություն, իմաստասիրություն․․․, այսինքն, կարողանանք լեզվի մեջ տեսնել ազգային ճակատագիր, ոգի, նկարագիր, արցախյան բարբառով ասած, երբ խոսում ենք մայրենի լեզվով, «բառը չոփով չբարձրացնենք», առավել նրբորեն մոտենանք մեր լեզվի զարգացմանը, պահպանենք այն և առաջնորդվենք արմատների կանչով։
Մեր ամենօրյա օգտագործական բառերից է և «ազգ»-ը, բայց երբ դիմում ենք նրա ծագումնաբանության գիտական աղբյուրներին, տեսնում ենք, որ այն «փոխառություն է պահլավերեն «azg» ճյուղ բառից, որը ծագում է հնդեվրոպական նախալեզվի azgho «ճյուղ» ձևից»։ Փաստը շրջանցել չենք կարող, և այդ բառը (նման հարյուրավորների) այնպես է սերտաճել մեր մեջ, ձուլվել մեր մտածողությանը, որ դարձել է անփոխարինելի։ Իմ ասելիքն ամբողջացնեմ այսպիսի մի բանաձևի մեջ՝ լեզուն զարգանում է նախ լեզվով։ Ամենևին էլ, ինչպես բխում է ասվածից, երկրորդական չէ լեզվի կիրառելիության աստիճանը․ աշխարհում քանի՞ հայ կա, քանի՞ հայ են խոսում հայերեն։ Սա բոլոր հարցերի հարցն է լեզվի զարգացման խնդրում, որովհետև ինչպես վկայում են և իրենք՝ լեզվաբանները, լեզուն ժողովուրդն է ստեղծում, ոչ թե գիտնականները։ Այո, լեզուն ժողովուրդն է ստեղծում, բայց չմոռանանք, որ ժողովրդին էլ, ինչպես ասում են, ստեղծում է լեզուն՝ նրան պահողը՝ հոգեկերտվածքի բոլոր առանձնահատկություններով։
Մի քանի տարի առաջ մտավորականների հեղինակավոր մի պատվիրակության կազմում եղա Վարշավայում և իմ գործընկերներն ինձ տարան Ադամ Միցկևիչի անվան համալսարան։ Ցավոք, ինչ տեսա այնտեղ, շատ տխուր էր․ այդ նշանավոր ու մեծ ուսումնական հաստատության հայագիտության բաժինը դրանից մեկ տարի առաջ փակվել էր։ Հարցն ինձ ստիպեց, կատարել որոշակի ուսումնասիրություններ՝ կապված հայերենի կարգավիճակի հետ։ Եվ ի՞նչ պարզվեց, այնտեղ, ուր վերանում են հայագիտական կենտրոնները՝ հիմնականում կապված նյութական անբավարարվածության հետ, բացվում են ազերական լեզվի բաժիններ։ Ես կարծում եմ, նման իրավիճակը բացատրվում է հայերիս Ազգային զարգացման ընդհանուր ծրագրի բացակայությամբ։ Ծրագիր, որով միշտ առաջնորդվել և այժմ էլ առաջնորդվում են հրեաները։ Իսկ մե՞նք։ Ցորենը պիտի աճեցնել և խնամել, մոլախոտն ինքն իրեն էլ աճում ու անընդհատ տարածքներ է վերցնում։ Ի դեպ, վերջերս մի նյութ կարդացի, ուր նշվում է, որ Իսրայելում հայերենի ուսումնասիրության բաժին կա, որը նյութական աջակցություն է ստանում հենց այդ պետության կողմից։
Շարունակեմ։ Թեթև է ասելը, թե՝ կորցնելով մայր լեզուն, մենք մեզ ենք կորցնում։ Խնդրի ամբողջ ծանրությունը ձեռնարկումների դժվարության մեջ է, որին պիտի գնալ ամեն գնով։ Չէ՞ որ համառությունը ևս մեր ազգային գծերից է և պիտի այն արդյունավորվի։
Իմ շարադրած մտքերն ու մեջբերումները մի նպատակի են հղված՝ չպետք է ճեղք լինի արևելահայերենի և արևմտահայերենի միջև, առանց մեկի մյուսը չկա, չպիտի անջրպետ ստեղծենք ու մենք կանգնենք մեր ու մեր միջև։ Լեզուն եթե խաթարվում է, ուրեմն՝ խաթարված է մտածողությունը, եթե մտածողությունն է խաթարվում, ուրեմն մարդն է ոչնչանում մարդու մեջ։
Ամենևին էլ պատահական չէ Վահան Տերյանի սքանչացումը․ «Գրաբարը․․․ ոսկի է, դա լեզու չէ, այլ երկնային երաժշտություն, պերճություն, ուժ, ճկունություն, այդ ամենը նոր եմ սկսում զգալ։ Եվ ինչպիսի ձախորդությունների էլ հանդիպեմ, և որքան էլ ինձ համար դժվար լինի, ես պատրաստ եմ ամեն ինչի, միայն թե իրագործեմ երազանքս՝ կատարելապես ուսումնասիրեմ այդ արքայական լեզուն»։ Իսկ մենք, տարիներ առաջ որքան հեշտ ենք հրաժարվել գրաբարից։
Տերյանի յուրաքանչյուր բառն իր մեջ պարունակում է հոգևոր մի քարտեզ, որտեղ, ինչպես տեսնում ենք, նրա լեզվի վրա չկա էրգրի բացակայություն․․․ Ավելի պարզ լինելու համար ուզում եմ տերյանական ձևակերպմանը՝ «արքայական լեզու», որոշակի մեկնություն տալ, մի քանի խոսքով անդրադառնալ լեզու-բանաստեղծություն և բանաստեղծություն-լեզու հարաբերակցությանը։ «Արքայական լեզու» (ո՛չ գրական-գեղարվեստական) պատկերն ինձ ուղեկցում է դեպի բանաստեղծի ,Երկիր Նաիրիե շարքը։ Եվ իմ մեջ կրկին արձագանք է գտնում «Միթե վերջին պոետն եմ ես» քերթվածքը, ողբերգության մի նոր մատյան՝ իր հակիրճության ու եղեռնականության մեջ․
Վտարանդի երկրում աղոտ
Լուսեղ, քեզ եմ երազում,
Եվ հնչում է որպես աղոթք,
Արքայական քո լեզուն։
Սակայն և անմիջապես հաջորդող տողերում «խոր ու պայծառ» հնչող լեզուն «և՛ խոցում է, և՛ այրում»։ Տերյանը միանգամից բացում է հոգու տագնապն ու կսկիծը․ «Արդյոք, բոցե վարդե՞րդ են վառ, Թե վերքերն իմ հրահրուն»։ Կորսված երկիրը՝ Նաիրին, ամբողջական է, դեռևս չբզկտված ու ծվեն-ծվեն չարված։ Հայրենիքի, նրա «արքայական լեզվի» կորստյան ցավն ու մրմուռն են տանջում բանաստեղծին։ Եվ նա ահով (ուշադրություն դարձնենք ահով-ին) է կանչում․ «Ցոլա, ցնորք Նաիրի»։
Ահի մեջ սարսուռ կա․ «Մի՞թե ես պիտի երգեմ քեզ օրոր Եվ արքայական դնեմ գերեզման»։ Տառապանքի իմաստությունը բանաստեղծին դարձնում է աննկուն․ «․․․խաչվածին մահ չկա»։
Թող գուժկան գիշերն անհաստատ դավե-
Որքան մութը սև՝ այնքան ես համառ,
Երկնիր, իմ երկիր, հավատով անմար,
Սուրբ է քո ուղին և պսակդ՝ վեհ։
«Երկնիր», «ցոլա», «արքայական», «մոխիր ու ավեր»․․․ Իրարամերժ ապրումներն ու տրամադրությունները բառավորվում են, և բանաստեղծը երբեք չի կորցնում հավատն ու հոգու կորովը։ Բնութագրական է, որ պոետի լեզվի վրա բառերը հնչում են նաիրյան ոգու անընդգրկելի նկարագրով՝ իրենց հետ բերելով ազգային ճակատագիր, պատմություն և, իհարկե, ապագայի տեսլականը։ Այս առումով հատկանշական է Տերյանի «Մեզ մի խառնեք» բանաստեղծությունը՝ մշտապես մերժված կոմունիզմի գաղափարակիրների կողմից․
Բարբարոսներ շատ կգան ու կանցնեն անհետ,
Արքայական խոսքը մեր կմնա հավետ։
Դարձյալ, ինչպես տեսնում ենք, գրողը դիմում է՝ արքայական եզրույթին։ Սա բոլորովին կրկնություն չէ, այլ լեզվի, խոսքի ու երկրի նոր մեկնություն։ Տերյանը արքայական է համարում և լեզուն՝ գրաբարը, և՝ խոսքը, և՝ երկիրը․․․ Այդ ամբողջը նա անխաթար է ներկայացնում հոգևոր հայրենիքի ենթապատկերում։
Լեզուն ինքնության հասցե է, որ մարդուն ի ծնե տրվում է Աստծո կողմից՝ որպես նրա երակներում շրջանառվող խորհուրդ։ Գրավոր աղբյուրներում պահպանվել է մի փոքրիկ զրույց, որը տեղի է ունեցել Տերյանի և Մաքսիմ Գորկու միջև, այն անթերի ձևով է ներկայացնում պոետի լեզվական էությունը։ Այսպես․ «Երեկոյան, երբ բոլորը հավաքվել էին հյուրասենյակում և Վահանի բանաստեղծություններից մեկի թարգմանության մասին էին խոսում, Գորկին անսպասելիորեն հարցրեց.
-Վահա՜ն Սուքիասովիչ, ինչո՞ւ ռուսերեն չեք գրում, անթերի տիրապետում եք լեզվին, հրաշալի զգում ռուսերենի նրբերանգները:
Վահանն անակնկալի եկավ և մի պահ չհասկացավ` Գորկին կատակո՞ւմ է, թե` լուրջ է ասում. նա երբեմն սիրում էր դիմացինի հոգու հետ խաղալ:
-Լեզուն լավ իմանալը դեռ քիչ է, պետք է նաև այդ լեզվով մտածել կարողանաս,- ասաց Վահանը:
-Դուք ռուսերեն չե՞ք մտածում,- հարցրեց Գորկին:
– Երբեմն, բայց ոչ բանաստեղծություն գրելիս: Ես կարող եմ քերականորեն ճիշտ խոսք կառուցել, բայց ռուսերեն բանաստեղծական խոսք ստեղծել չեմ կարող:
-Ես Ձեզ հասկացա… ուզում էի ասել, որ եթե ռուսերեն գրեիք, Ձեր լսարանը հարյուրապատիկ կմեծանար, Ռուսաստանը մեծ երկիր է,- ասաց Գորկին»։
Տերյանի մասին խոսքս եզրափակեմ մի դիտարկմամբ։ Եթե լեզուն ուրվագծում է (իսկ դա անվիճելի իրողություն է), հայրենիքի քարտեզը և հավաքական կերպարը՝ ներքին ու արտաքին նկարագրով, ապա դժվար չէ, տեսնել, թե Տերյանի լեզուն ոնց է իր մեջ ներկայացնում երկիր Նաիրին։ Մի հանգամանք ևս, որ ասվածի կրկնակի հավաստումը կարող է լինել։ Գրաբարյան լեզվի պերճությունը, գեղեցկությունն ու բովանդակային ընդգրկումները՝ Տերյանի ընկալումներով, միանգամայն հստակորեն դրսևորվել են պոետի բանաստեղծություններում։ Առաջին հերթին՝ «Մթնշաղի անուրջներ» ու «Երկիր Նաիրի» շարքերում։
Մոխիրներից Փյունիկի նման հառնող երկրի լեզուն են բերում Վարուժանը, Սիամանթոն, Ռուբեն Սևակը, ազգային ցավն իրենց մեջ կրող մեր նվիրական երգի մյուս վարպետները։ Եվ դա բացատրվում է հայ ժողովրդի եղեռնական ցավով․ «Լաց է այնտեղ ամեն երգ և ողբ ամեն գիրք» (Տերյան)։
Մեր դասական լեզվի անուրանալի հմայքն ու նկարագիրը լավագույն ձևով է ներկայանում Դանիել Վարուժանի «Ձոն» բանաստեղծության մեջ, որը մի յուրօրինակ գլուխգործոց է ոչ միայն հայ, այլև համաշխարհային գրականության մեջ՝ թե բովանդակությամբ, թե պատկերներով, կառուցվածքի ճարտարապետական նորությամբ ու առավել ևս՝ լեզվական մշակույթով։ Ես կանգ կառնեմ այս վերջին կողմի վրա, որովհետև մյուս բոլոր առանձնահատկությունները պայմանավորվում են լեզվականով։
Քերթվածքը բաղկացած է հինգ վեցյակից։ Գրողի լեզվական ճկունությունը վերածվում է ինքնատիպ պատկերավորության։ Նրա բառը՝ մտածողության և ասելիքի արտահայտման առումով, թող զարմանալի չթվա, շատ մոտ է աշխարհահռչակ գեղանկարիչ Խուան Միրոյի գծին․ վերջինս կարող է ամբողջական կտավի վրա, իհարկե, համապատասխան ենթապատկերում, տեղադրել ընդամենը մի գիծ ու կետ և ստեղծել հաղորդակցություն, կերպար, հասնել նպատակին (,Կատալոնացի կինըե):
«Ձոն» քերթվածքում գրողը մի քանի բառերի ճկուն «խաղարկումներով» գեղարվեստական պատկեր է ստեղծում, որտեղ յուրաքանչյուր բառ ամեն մի նոր «պտույտի» մեջ միանգամայն այլ միտք է արտահայտում, ավելի հստակ՝ Վարուժանի բառերը ներկայանում են որպես ծածկագրություն։ Բանաստեղծի գրիչը եղեգնյա է, բառ, որ հայոց դարերի մեջ խորը արմատներ ունի և մեզ հարազատ է «Վահագնի ծնունդը» երգից։ Մեջբերեմ գրաբարյան օրինակը․
Երկնէր երկին, երկնէր երկիր,
Երկնէր և ծով ծիրանի,
Երկն ի ծովուն ունէր և զկարմրիկն եղեգնիկ․

Ընդ եղեգան փող ծուխ ելանէր,
Ընդ եղեգան փող բոց ելանէր,
Եւ ի բոցոյն վազէր խարտեաշ պատանեկիկ․

Նա հուր հեր ունէր,
Բոց ունէր մօրուս,
Եւ աչքունքն էին արեգակունք։
Երբ Վարուժանը իր եղեգնյա գրչով երգում է փառքեր՝ հայրենիքին ընծայելու համար, նրա գրիչը սոսյաց անտառի շշուկներն է բերում, երբ եղեգնյա գրչով երգում է ցավը պանդուխտների, նրա գրիչը «տարաշխարհիկ բույսի մէր ծղոտ», երբ եղեգնյա գրիչը երգում է «սուրի զոհերին», գրիչը ծլում է ,մոխրի մեջ իբրև կնյունե, երբ եղեգնյա գրչով որբ տուն է երգում՝ որպես ընծա հորն ալեհեր, ցույց է տալիս այլ վիճակ․ «ցամքած աղբյուրեն մեր զայն հոտեցի»։ Վերջին վեցյակի առաջին տողերում արդեն շեշտադրությունը փոխում է Վարուժանը, երգում է պայքար՝ հայ մարտիկներին որպես ընծա, և գրիչն այստեղ արդեն դառնում է «անթըրոց սրտերու հնոցի»․․․
Լեզվաոճական նույն հնարանքն է կիրառում բանաստեղծը նաև յուրաքանչյուր վեցյակի երկրորդ եռատողերի «ճարտարապետական» կառույցի մեջ՝ առավել ընդգծվածության և ասելիքի շեշտադրության առումով, ընդհանրական դարձնելով իր խոսքը։ Սկսենք առաջին վեցյակի երկրորդ եռատողից։ Վարուժանի ընծան՝ հին-հայրենիքին․ եղեգնյա գրչով նա երգում է քուրմեր․ «Ընդ եղեգան փող լույս ելանել»։ Երբ գրողը ընծա է բերում հեգ պանդուխտներին ու եղեգնյա գրչով երգում հարսեր, «Ընդ եղեգան փող ողբ ելաներ», «կրակի զոհերին ընծա է բերում» ու եղեգնյա գրչով երգում վերքեր, արդեն «Ընդ եղեգան փող սիրտս ելաներ»։ Չի մոռանում պոետը ընծա տանել և մորը՝ եղեգնյա գրչով երգելով «օճախ»․ «Ընդ եղեգան փող ծուխ ելաներ»։ Իսկ ահա վերջին եռյակում ասելիքն ամփոփվում է մտքի ու զգացումի կիզակետին հասցված բացառիկ ուժգնությամբ՝ դասական մայրենիի անզուգական վայելչանքով․
– Ձեզի ընծա՝ քաջ մարտիկներ-
Եղեգնյա գրչով վըրեժ երգեցի․
Ընդ եղեգան փող բոց ելաներ։
Եվ Տերյանի, և Վարուժանի ստեղծագործություններին դիմելով՝ նպատակ ունեմ մի անգամ ևս շեշտելու, թե որքան «ճկուն է ու բարբարոս» մեր լեզուն, ինչպես Չարենցն է ասել։ Այդ լեզվինն են և Տերյանը, և Վարուժանը, և մեր մյուս երևելի գրիչները։ Նախընտրություն տալ որևէ մեկին, նշանակում է մեկով ոչմչացնել մյուսը, այսինքն՝ բոլորիս։ Ազգը։
Երբ խոսք է բացվում այն մասին, որ մեր գրական լեզուն «թորած» է, բնականաբար, մենք օրինակ ենք բերում հայ գրականության մեծերի անունները, նրանց ստեղծած գրականությունը, նրանց մեջ՝ առաջիններից մեկը՝ Տերյանին։ Սակայն որպես Տերյանի ժառանգներ, պիտի արձանագրենք՝ իսկ որքա՞ն ավելի հզոր կլինեինք, եթե չհեռանայինք լեզվի գրաբարյան ակունքներից, որքան բեղուն կլիներ մեր «ոսկե հունձքը»։
Մեր բարբառները հարուստ են։ Անսպառ շերտեր ունեն նաև արցախյան բառերը, որոնց կարելի է հանդիպել անգամ ոչ հայերեն գրականում։ Այսպես, մեր արցախյան ռոք, կարպետ, բոթուլ, դոնգի եզրույթները համարյա նույն կիրառությունն են գտել նաև գրական անգլերենում։ Առանց փոփոխություն։ Անշուշտ, այստեղ «Ով՝ ումից» հարցը չէ կարևորը, մանավանդ, մենք գիտենք, որ մեր արմատները «ջուր են առել» նաև Նոյան ջրհեղեղից։ Հետևությունը մեկն է՝ բարբառները կենդանի սնունդ են ցանկացած լեզվի համար։
Ժողովրդական մտածողության ու լեզվական պարզության մեր «մերանը» եղել են և կրկին ու կրկին մնում են բարբառները, որտեղ ամեն բառ ունի իր ժամանակի նկարագիրը, շունչը և ոգին։ Նկատելի է, որ գրչի մեր գրեթե բոլոր վարպետները զգալիորեն գրական լեզուն տարել են դեպի բարբառայինը, ոչ թե այն բարբառային դարձնելու, այլ բարբառը գրականացնելու ու հարստացնելու, ինչպես, ասենք Հովհաննես Թումանյանը, Վարուժանը, Մեծարենցը, Բակունցը, Մնձուրին, Համո Սահյանը, Հրանտ Մաթևոսյանը, Զահրատը։ Ամեն մեկը ստեղծել է իր լեզուն։ Իր հայերենը։ Իր ազգայինը։ «Ժողովրդի մեջ սխալ պատկերացում է նկատվում նաև բարբառների նկատմամբ: Կարծում են,- գրում է լեզվաբան Վիկտոր Կատվալյանը,- թե խոսքի այս ձևերը գռեհիկ երևույթներ են, անգրագիտության հետևանք են, և որ մարդիկ պետք է ձգտեն խոսել միայն ու միայն գրական լեզվով: Մեր մտավորականներից շատերը խորշում են բարբառներից, մինչդեռ այն մեր լեզվի բնական, կենդանի վիճակն է, գրական լեզուն մշակված է: Բարբառը «կաթն» է, գրական լեզուն «սերը», առանց կաթի սեր չի լինում»։
Ժողովրդական լեզվի բաղադրույթներն իր մեջ պարունակող գրական հայերենը մեծապես շահում է թե ազգայինի արտահայտման, թե համամարդկային խնդիրների արծարծման առումով, որովհետև նշածս եզրույթները չափազանց հարաբերական են, կարևորը քո արյան, հող ու ջրի կանչին հոգեունկնդիր լինելն է, սակայն ոչ մտացածին, այլ բնականոն ձև ու բովանդակության մեջ: Եվ հենց լեզվական այս բազմազանությունից մեր մտածողությունն ու գիրը մեծապես շահում են։ Իսկ մենք բոլորս մեր գրի (ընդգծենք՝ գրի, ոչ թե ուղղագրության) որդիներն ենք, կամ, ինչպես Համո Սահյանն է ասում, «հայոց լեզվի զավակները»։
Ժամանակակից հայոց լեզվի ամենաինքնատիպ մոգպետներից է Թումանյանի, Տերյանի և Վարուժանի ժառանգ Համո Սահյանը, որի գրչի տակ կենդանություն են առնում հայրենի գրեթե բոլոր բարբառները։ Ես նկատի ունեմ այն ժողովրդականությունը, որը հատուկ է Սահյանի քնարերգությանը։ Ո՞րն է դրա գաղտնիքը։ Իմ խորին համոզմամբ՝ բառն արմատներով ու մազարմատներով, տիեզերական ընդգրկումներով, նախնականության մեջ գրականություն բերելը։
Սահյանը ստեղծում է բառի իր կենսադաշտը։
Օրը մթնեց, ժամն է արդեն իրիկնահացի,
Տխրությունս կամաց-կամաց փոխվում է լացի:
Առաջին հայացքից պարզ ու սովորական տողեր են, բայց երբ խորանում ես բառերի պատմական աշխարհագրության, նրանց հոգեբանական պատկերների ու բերած տրամադրությունների մեջ, զգում ես, որ գործ ունես մի գրողի հետ, որի ամեն բառը մայրենի լեզվի գաղտնարանները բացող կախարդական մի բանալի ունի:
Լինելով Տերյանի ու Վարուժանի գործի իսկական շարունակողն ու նաև մեր ժամանակի մեծ նորարարը, Համո Սահյանն ընդարձակում է ոչ միայն բառի, այլև ոսկեղենիկ լեզվի սահմաններն ու ներքին տարածքները: Այս մասին կարող է հավաստի վկայություն լինել նրա ցանկացած ստեղծագործություն, սակայն, պիտի կանգ առնեմ «Հայաստան» բանաստեղծության վրա, որը զգացմունքների ու լեզվական հարստության դրսևորման աղերսներ ունի Տերյանի «Մի՞թե վերջին պոետն եմ ես» և Վարուժանի «Ձոն» քերթվածքների հետ: Ահավասիկ.
Հիշում եմ լքված մի թոնիր,
Բերանին մամռոտած մի խուփ,
Մամռոտած որմի խոռոչում
Մասրենու վարսաթափ մի թուփ,
Աշխարհի քարերին մաշված,
Աշխարհից խռոված մի ցուպ,-
Եվ հեռվում ինչ-որ ուշացած
Ձիերի դոփյուն եմ հիշում:
Ոսկեբերան Սահյանի բառերը քանդակում են հայոց տունը՝ մայրենի լեզուն ու նրա մտքի վայելչագեղությունը: Եթե Տերյանի հարցականված («Մի՞թե վերջին») տագնապը հորդորներ ունի ներսում, եթե Վարուժանի ցավը դառնում է եղեգան փողից դուրս թռչող բոց ու վրեժի ցասում, ապա Սահյանը, իր երգում միավորելով այդ ամենի խորհուրդը, զինված սթափության ու զգոնության է կոչում, որպեսզի փրկության ձիերի դոփյուններն այլևս չուշանան, իսկ հողն ու հիշողությունը շեն ներկայի գեղեցիկ ու շքեղ պատկերներո՛ւմ միայն ամրագրվեն: Այլ խոսքով, յուրաքանչյուր միտք ու զգացում դառնում են հայկյան լեզվի մաքառում՝ հարստացնելով բառի կենսադաշտը: Ի վերջո, բառը մարդն է։ Բառի մեկնությունը պահանջում է վերլուծել մարդուն, նրա հատկանիշներն ու ամբողջական արժեհամակարգը, հոգեկերտվածքի առանձնահատկությունները՝ արյան ներքնատար շարժմանն ու ընթացքին համընթաց։
Այստեղ հարկ կա անդրադառնալ մի կարեւոր խնդրի, որը, կարծում եմ, ըստ էության չի լուսաբանվել /կամ՝ գրեթե չի լուսաբանվել/ մեր բանարվեստի մեջ, եւ որը, անշուշտ, ուղիղ կապ ունի լեզվի հետ։ Խոսքը ծածկագրության /բառի կոդավորման/ մասին է, այն պետք է դիտարկել գեղարվեստական պատկերավորության միջոցների շրջանակներում։ Բառարանային սովորական բառն արդեն ճշմարիտ գրողի գրչի տակ անհատականացվում է, ձեռք բերում ազգային բնավորություն ու նկարագիր։
Ծածկագրությունը բաժանվում է երկու հիմնական մասերի՝ փակ եւ բաց։ Տերյանի «Եվ հնչում է որպես աղոթք Արքայական քո լեզուն», Վարուժանի «Հայր, ես կէրթամ այն ճամբայեն՝որ ճերմակ Մազերուդ զիս կը տանի», կամ Սեւակի «Ես ատում եմ քո անունը։ Եթե աղջիկ ես ունենամ, Նա կկոչվի քո անունով» պատկերները փակ ծածկագրություններ են, իսկ ահա Պեշիկթաշլյանի «Թուրքաց մայրեր թող լան, ու դուն Ուրախ լուրեր տար ի Զեյթուն», Մեծարենցի «Գիշերն անույշ է, գիշերն հեշտագին» տողերը բաց ծածկագրություններ են, մեծարենցյան տողը շարունակության մեջ դառնում է փակ. «Հաշիշով օծուն ու բալասանով»։ Բաց է նաեւ սահյանական այս ծածկագրոթյունը. «Հայաստան ասելիս պռոշս ճաքում է»։
Ինչպես նկատում ենք, գեղարվեստական ծածկագրությունը լեզվամտածողություն է եւ իր մեջ, մեր պարագայում, կրոււմ է գրաբարյան, այսինքն՝ հոգեկերտվածքային մեր աստվածատուր հայերենի մտածողությանը հատուկ տարրեր ու բարեմասնություններ, որոնք շատ այլ ոճական ու մտածողական առանձնահատկությունների հետ, բարեբախտաբար, պահպանվում են հայոց հին ու նոր գեղարվեստում։
Բառը, առանձին վերցրած՝ լեզու չէ, որպեսզի լեզու լինի, անհրաժեշտ է մի շարք էական տարրերի՝ մտածողական ներքին համակարգ, ոճ, բնավորություն, ենթատեքստ, լույս, ստվեր եւ այլն, հնարավոր ամբողջականություն։ Երբեմն ընթերցում ենք մեսրոպյան լեզվով անսխալ շարադրված այս կամ այն միտքը, բայց տեսնում ենք, որ ճիշտ չէ, խոսքն աշխարհն ու երեւույթներն ընկալելու-մեկնաբանելու սոցիալ-հոգեբանական, պատմափիլիսոփայական վերարտադրության մասին է, որն անմիջական կապ ունի հայրենի բնության, արյան բջիջների ու հոգեկերտվածքի հետ։ Գրում են անսխալ հայերնով՝ բառը հայերեն, օտարաբանություն չկա, բայց մտածողությունը և լեզուն հայկական չեն, ինչպես, օրինակ, «Շնորհակալ եմ թեյի համար» արտահայտությունը… Դա ռուսական «Սպասիբօ զա չայ» արտահայտության ոչ ճիշտ «հայերենացված» ձևն է… Հայերս սիրում ենք ընդհանրացնել երևույթը՝ մաղթելով. «Ձեռքդ միշտ բաց լինի» կամ «Տունդ լիքը հաց լինի» և այլն…Այս առումով անփոխարինելի են ժողովրդական ասացվածքները, որոնք ազգային իմսատասիրության և բնավորության լավագույն նմուշներ են:
Վերցնում եմ մորս բառերից մի քանիսը… Օրինակ, «Ա երե կյապուտ, տու աշխարքը խաղաղ պահիս»… Սովորաբար ցանկացած բառ, երբ թարգմանվում է, այլ հարթության մեջ է հայտնվում, թեկուզ՝ ոչ այնքան հեռու, բայց մեկ է, կենսադաշտը փոխվում է։ Բառերն ընդամենն ինքներս մեզ ներկայացնելու փորձեր են, ահա թե ինչու ոչ մի բառ ոչ մեկին չի բավարարում, որքան էլ նա մի լեզվից մյուսին անցնի, կամ, թեկուզ, բոլոր լեզուները միավորի։ Եվ այստեղ է, որ առաջնության դափնին իր վրա է վերցնում (այն ոչ ազգային լինել չի կարող, անգամ եթե փորձում է ներկայանալ այդպիսին) մտածողությունը, որը մայրացող լույսի տպավորություն է թողնում՝ աշխարհ բերելով մտքեր ու բառեր՝ մեկ երաժշտության, մեկ քանդակի, մեկ բանաստեղծության, մեկ պատերազմի, մեկ սիրո եւ խաղաղության, մի խոսքով՝ ամենատարբեր ու ամենաանսպասելի, ամենաանգուշակելի դրսեւորոմների ու ձեւերի մեջ։
Բառը՝ որպես մտածողություն, իհարկե, կարող է արտահայտություն գտնել և քանդակի մեջ, և կտավի վրա, և երաժշտական գործերում։ Բոլոր դեպքերում՝ ակունքը ազգային է։ Հրանտ Մաթևոսյանը ասում է՝ հայոց լեզուն է ինձ թելադրում։ Իսկ Նարեկացին իր ողբերգությանը այսպիսի լեզու է տալիս․ «Մոռացուած տուն եմ աստուածակերտ»։ Երբ մարդ խոսելիս սկսում են նրա լեզվի վրա «տեղ գտնել» ոչ մայրենի բառեր, ուրեմն՝ նրա մտածողությունը այլասերվել է և սկսվել են խաթարման գործընթացներ։
Լեզվական խնդիրները, իհարկե անսպառ են: Փորձելով որոշակիորեն պարզություն մտցնել մեր առաջ ծառացած հարցերում, անդրադառնալով զանգվածային լրատվական միջոցներում ու պարբերականներում, գրքերում բարձրացված բազմաթիվ արծարծումների, ուզում եմ խոսքս ավարտին տանել այսպիսի մի հետևությամբ. ի վերջո, չկա աշխարհում լեզու, որ տարիների ընթացքում զարգացման որոշակի ճանապարհ չանցնի, ընդունելի կամ անընդունելի հաջողված կամ ոչ հաջողված փոփոխությունների չենթարկվի, կարևորը լեզվի ինքնամաքառումն է, ինքնակերտումը՝ ժողովրդի շուրթերին, ուղղագրական այս կամ միջամտությունը չէ, որ էական դեր կարող է խաղալ: Թեև դա նույնպես առաջնային է։ Մենք, որ տեսել ենք գրաբարի, աշխարհաբարի՝ արևելյան և արևմտյան, զարգացումները, այսօր միայն մի խնդիր ունենք այդ ասպարեզում. մայրենին անաղարտ պահել, խուսափել օտարամոլությունից՝ լինի «համակարգվածության պահանջ» ունեցող թարգմանական աշխատանքներում, թերթերում, գիտական հրապարակումներում, թե բանավոր խոսքի մեջ:
Այսօր արդեն նահանջելու տեղ չկա: Դերենիկ Դեմիրճյանն այսպիսի մի դիտարկում ունի հայի մասին. «…Երբ վրա է հասնում գերագույն վտանգը, հերոսանում է»: Լեզուն մեր հոգեկերտվածքի ամենաբնորոշ արտահայտությունն է, մեր գլխավոր դիմադրությունն ու խրթին ժամանակների վրա հակազդելու գերագույն միջոցը, միասնության տանող այն կամուրջը, որի կարիքը խիստ զգացվում է մեզանում: Լեզուն ազգային պետականության հիմքերի հիմքն է:
Ժամանակն է ոչ միայն ունենալ արևմտահայերենի թեքումով դպրոց, այլ օրենսդրական դաշտ ստեղծել և արևմտահայերենը մտցնել դպրոցական և բուհական ծրագրերի մեջ, ինչպես Այնթապլեանն է իրավացիորեն նշում․ «Լեզուական միասնականութիւնը հիմքն է՝ վէմը ազգային միասնականութեան, հարազատութեան ամրապնդման և բոլոր Հայերուն Հայաստանին խարսխելու մաքնիսական ուժը»: Այսինքն, իրար ներսում սերտաճած մեր լեզվի երկու ճյուղերին անհրաժեշտ է տալ ազատ զարգանալու, հարստանալու և հարստացնելու հնարավորություն, որի արդյունքում կունենանք մեկ միասնական և հզոր լեզու, կիրականանա մեր մեծերի պատգամը. «Հայերենի միասնական ուղղագրությունը պիտի պարտադիր լինի աշխարհում ապրող ամեն մի հայի համար»:
Ես՝ որպես արցախյան շարժման ակունքում կանգնածներից մեկը, կարող եմ ասել, որ մեր պայքարի առանցքային խնդիրներից մեկը և ամենահիմնականը մեր ազգային ինքնության, այսինքն՝ մեր լեզվի պահպանումն էր: Եվ դա ամրագրված է նաև Արցախի մտավորականության կողմից Կրեմլին հղված (1988թ․ հունվար) պատմական նամակում… Եկավ անկախությունը, բայց այսօր ի՞նչ ենք տեսնում… Հսկայական, աններելի անտարբերություն՝ մեր մշակույթի և լեզվի խնդիրներում…
Խորհրդային քաղաքականության ձգած երկաթյա վարագույրը՝ մեր և մեր միջև, դեռ մնում է։ Այն, ճիշտ է, իրագործվեց խորհրդային գրեթե բոլոր հանրապետություններում, բայց ամենից շատ տուժեցինք եղեռնված հայերս, որովհետև մենք կտրվեցինք ոչ միայն մեր հայրենիքի զգալի մասից՝ ֆիզիկապես ու աշխարագրականորեն, այլ նաև Էրգրի լեզուն… Եվ մինչև այսօր այդ աղետը շարունակվում է:
Արցախյան համահայկական շարժումն էր, որ առաջինը խորհրդային բռնապետության դեմ ելավ և փլուզման տարավ այն։ Պիտի խոստովանեմ, որ, հիրավի, մեր պայքարը մենք սկսել ենք հանուն մեր ոգու, մեր ինքնության, մեր մշակույթի, մեծ երկրի, մեր լեզվի: Սակայն տարիներ անց էլ տեսնում ենք, որ կուսակցական-գաղափարական անցյալի տխուր ու անպատվաբեր «բեռն ու պաշարը» դեռ չենք թոթափել, դեռ ամբողջովին չկան մեր խոսքն ու լեզուն մաքրագործության տանող բարենորոգչական արմատական մոտեցումներ, բառարաններ։ Կամ՝ կան, բայց դեռ շատ քիչ: Լավագույն օրինակներից են Արտեմ Սարգսյանի և Յակոբ Այնթապլեանի կողմից կազմված բառարանը, Դավիթ Գյուրջինյանի հաճախակի հրապարակվող «Հորդորակները», մի քանի այլ գործեր: Թող ներվի, գուցե և կան գործեր, որոնց մասին ես չգիտեմ։ Սակայն պետք է այս ուղղությամբ ավելի լայն և ընդգրկուն գործունեություն ծավալենք ազգովի:
Խուսափենք լեզվական խաթարումներից, ոչ մի պարագայում չհեռանանք մեր ազգային ակունքներից, բարբառային նախաշերտերից, միաժամանակ չթորենք մայրենին, այլապես բառը կզրկվի իր պատմական, աշխարհագրական, հոգեբանական, փիլիսոփայական, ծագումնաբանական և բազմաթիվ այլ արժեքներից։
Ժամանակն է, որ, վերջապես մեր և մեր միջև ձգված երկաթյա վարագույրը ետ քաշենք․․․

Տարածել

Պատասխանել